Бір айда құмшекер бағасы тағы 13%-ға өсті

ҚР-да қант сату шамамен 20%-ға төмендеді: ағымдағы жылғы қаңтар–сәуір қорытындылары бойынша ішкі нарықта өткізу көлемі бір жыл бұрынғы ұқсас кезеңдегі 155 мың тоннаға қарағанда тек 125,3 мың тоннаны құрады.

Нарықтағы отандық қант зауыттарының үлесі өткен жылғы 42,2%-ға қарағанда 51,5%-ды құрады, бірақ өндірістің өсуі есебінен емес: керісінше, сектордағы өнім бір жылда 2%-ға, 64,6 мың тоннаға дейін қысқарды. Алайда, осы кезеңде импорт өткен жылғы шамамен 90 мың тоннаға қарағанда, небәрі 60,8 мың тоннаға дейін, үштен бірге төмендеді.

Естеріңізге сала кетейік: біздің негізгі қант жеткізушіміз — Ресей. Біз бұған дейін 2020 жылы мұндай жағдай Қазақстанның қант саласы үшін қауіпті екенін жазған болатынбыз және ресейлік импорттың жоғары үлесінің теріс әсері — қазақстандық өндіріске зиян келтіретін демпингтен бастап жасанды тапшылыққа дейін байқалған болатын. Ағымдағы жылы біз Ресей өзінің ішкі нарығындағы бағаны тұрақтандыру үшін қант экспортына тыйым салған кезде сектордағы импорттың жоғары үлесінің проблемасына тағы бір рет тап болдық.

Бейінді министрліктердің мәлімдемелеріндегі сәйкессіздік, біз бұл туралы да жазған болатынбыз, АШМ мен СИМ бір-бірінің мәлімдемелерін жоққа шығарып немесе кінәні қазақстандықтардың өздеріне аударып отырғанда, нарықтағы жалпы «қант дүрбелеңіне» алып келді. Әкімдіктер қант тапшылығынан зардап шеккен және өндірісті тоқтатқан кәсіпкерлерді өтірік айтты деп айыптап, мәлімдеме жасады, бұл тек түсінбеушілікті тудырды. Қанттың болуына тікелей тәуелді салалардағы, мысалы, кондитерлік өндірістегі (алпауыт «Лотте Рахат» АҚ қоса алғанда) ірі компаниялар туралы сөз қозғалғандықтан, бұл тіпті түсініксіз көрінді.

ҚР-дағы құрақ немесе қызылша қантының және химиялық таза сахарозаның (бұл біздің зауыттардың қант өндіруге арналған шикізаты) импортымен байланысты жағдайды толығырақ қарастырайық. Сектордағы импорттың жалпы көлемі төрт айда 118,6 мың тоннаны құрады — өткен жылға қарағанда 23%-ға аз.

Ресейден 60,5 мың тонна қант пен сахароза әкелінді — бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 24,4%-ға аз. Бұл ретте, тікелей сәуір айында, тыйымды ескере отырып, ҚР-ға РФ-дан өткен жылғы сәуірдегі 22,6 мың тоннаға қарағанда 383,2 тонна өнім (яғни 60 есе аз) импортталды.

Импорт көлемі бойынша келесі орында Бразилия тұр: төрт айда 57,7 мың тонна — өткен жылмен салыстырғанда 2,3%-ға аз.

Ресей мен Бразилияға ҚР-дағы қант пен сахароза импортының барлық көлемінің жиынтығында 99,6%-ы тиесілі болды, сондықтан қазақстандық ведомстволардың барлық мәлімдемелеріне қарамастан, РФ-дан импорттың жабылуымен байланысты жағдай біздің нарыққа айтарлықтай әсер еткені таңқаларлық емес.

Жалпы, жағдайды құтқару бойынша шаралар қабылдануда. Осылайша, ішкі нарыққа импорттық қантты жеткізу құнын төмендету үшін, Еуразиялық экономикалық комиссия Кеңесінің кезектен тыс отырысында ҚР үшін ақ қант пен қант шикізатының бажсыз импортына арналған квотаны 31 тамыздың орнына, 2022 жылғы 31 қазанға дейін ұзартты. Қазақстан ақ қант пен қант шикізатының бажсыз импортына квота көлемін ұлғайту туралы да келіссөздер жүргізуде.

Сонымен қатар, Үкімет отандық қант нарығындағы жағдайды бес жылдық кезеңге тұрақтандыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын мақұлдады. Жоспар аясында қант қызылшасының егіс алқаптарын ұлғайту, суару желілерін қайта құру және салу, қант зауыттарын жаңғырту, ішкі нарықты қорғау және секторға мемлекеттік қолдау шараларын көрсету жоспарлануда (және біз бұл қадамдардың қажеттілігі туралы 2020 жылы, сектордың осалдығы туралы айтылған кезде жаздық).

Әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының (ӘМAТ), оның ішіне қант та кіреді, бағасының өсуін тежеу үшін шаралар қабылдануда. Айтпақшы, бағаны ұстап тұрудың қолданыстағы схемасы — өте пайдалы жүйе, бірақ тапшылық жағдайында ол жұмыс істемейді. Түсіндірейік: осы схема бойынша сауда желілері («Вкусмарт», Small, Magnum, Aqmol, Toimart және басқалары) әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар (ӘКК) арқылы жеңілдікті (жылдық 0,01%-бен) кредиттер алады. Бұл қаражатқа өнім бірден сатып алынады, оның бағасы кейіннен тіркеледі, ал желінің үстеме бағасы 3%–5%-дан аспайды.

Бұл жүйе жұмыс істеуі үшін, дәл осы өнім — ол қант болсын немесе ӘМАТ-тың кез келген басқа түрі болсын — дистрибьюторларда болуы тиіс. Егер тапшылық жағдайында өнім жетіспесе, жеңілдікті қарыз көмектеспейді. Бұл жерде үстеме баға емес, сөреде өнімнің болмауы туралы сөз болып отыр. Сонымен қатар, мемлекет пен желілер арасындағы барлық келісімдерді ескере отырып, бұл өнім неғұрлым арзан болса, соғұрлым тезірек сатылып кетеді.

Әрине, ӘКК арқылы қарыздар бөлу және кедендік баждарды алып тастау — маңызды қадам, бірақ мемлекет өз деңгейінде отандық өндірісті қажетті қолдауды айтпағанда, жеткізушілерді іздеуге, тауар әкелуге, логистикалық тізбектерді ұйымдастыруға көмектесуі де маңызды. Өйткені кез келген ӘМАТ тапшылығы әрдайым дүрлігуге, ал дүрлікпе алыпсатарлыққа алып келеді.

Жалпы белгіленген бағалар бойынша ӘМАТ-ты және атап айтқанда қантты алыпсатарлар мен қайта сатушылардан қорғау үшін желілер сауданы белгілейді: мысалы, бір қолға 2–5 кг-нан аспайтын қант. Жазда, қысқа дайындық маусымы кезінде бұл үлкен кезекке және жалпы әлеуметтік наразылықтың өсуіне әкеледі. Балама да пессимистік: бағасы екі есе жоғары шағын дүкендерде немесе базарларда қант сатып алу. Тағы да, қалыпты жағдайда, мемлекет бақыламайтын сату нүктелері бағаны шамадан тыс көтермейді, әйтпесе олар клиенттерін жоғалтады, олар ірі сауда желілеріне кетіп қалады — бұл да ӘМАТ құнын тежеу тетігінің бөлігі болып табылады. Бірақ ірі желіде тауарлар болмаған кезде немесе оның шектеулі сатылымы кезінде серіктестік желілерден тыс бағалардың алыпсатарлық өсуін тоқтату мүмкін болмайды.

Ескерте кетейік: ресми деректер бойынша, маусым айының қорытындылары бойынша ҚР қалаларында құмшекердің құны кг үшін орташа есеппен 506 тг құрады, тіпті ресми статистика бойынша бағаның өсуі бір айда бірден 13%-ды, жыл басынан бастап 71,3%-ды және бір жылда 78,7%-ды құрады.

ҚР ірі қалалары мен мегаполистері арасында ең қымбат қант бағасы Алматыда (кг үшін 537 тг), одан кейін Қонаевта (кг үшін 526 тг), Атырауда (кг үшін 512 тг), Түркістанда (кг үшін 512 тг) және Көкшетауда (кг үшін 504 тг). Ал ең арзан қант Ақтөбе мен Петропавлда сатылды — тиісінше кг үшін 440 тг және 442 тг.

Бұл ретте, салалық министрліктер мен жергілікті атқарушы органдар қабылдаған барлық шараларға қарамастан, қант дүрлікпесі тоқтамайды. Мысалы, ҰСБ мәліметтері бойынша арзан қант сатылатын Ақтауда жергілікті биліктің уақытша қиындықтар туралы сендіруіне қарамастан, бір қолға 2 кг-нан берілетін тапшы қантты сатып алу кезінде жұрт кептеліп қалады, деп хабарлады Хабар24. Бұл ретте, Inbusiness.kz хабарлауы бойынша, алыпсатарлардағы қант құны кг үшін 940 теңгеге жетті.

Қарағандыда да бір қолға сату лимитіне байланысты қант үшін нағыз талас болды, оған полицейлер араласуына тура келді. Tengrinews.kz. кадрлардан көрініп тұрғандай, басқа қалаларда жеңілдетілген бағамен сатылатын қантты күреспен алуға тура келді

Жалпы, ҚР-да қант бағасы ресми статистикалық деректерге қарағанда айтарлықтай жоғары, бұл саудагерлердің алыпсатарлығын көрсетеді. Мәселен, Ақтөбе мен Қостанайда қант бір кг үшін 900 тг дейін, Павлодарда бір кг үшін шамамен 800 тг тұруы мүмкін.

Мәселе мынада, тіпті мемлекеттік деңгейде қабылданған көптеген шаралар тиімді және дұрыс болса да қазір шұғыл түрде бір нәрсені шешу және жағдайды тез түзету мүмкін емес. Әкімдіктер мен министрліктердің алыпсатарларға, дүкендерге немесе қазақстандықтардың өздеріне кінә артуға тырысқанына қарамастан, негізгі себебі — бұл проблеманың ұзақ және қараусыз қалуы және онымен байланысты қауіптердің ескерілмеуі. Сондықтан, қазір барлық қабылданған шаралар бүкіл қаланы жайлаған өртке әр жерден шелекпен су шашып сөндіруге тырысқанмен тең.

Ішкі қант нарығындағы жағдайды тұрақтандыру жөніндегі жоғарыда аталған іс-шаралар жоспары жүйелі түрде жұмыс істейді деп үміттенеміз. Біз тек қайталап айтамыз: ел қауіпсіздігінің экономикалық көрсеткіштерінің шекті мәндеріне сәйкес азық-түлікпен өзін-өзі қамтамасыз етудің оңтайлы деңгейі 75%-ды құрайды. Елдің қант зауыттары қазақстандықтардың қажеттілігін кем дегенде төрттен үшке қамтамасыз етпейінше, қант сегментіне қауіп төнеді. Қант қызылшасының дақылдары жеткіліксіз болған кезде, ал зауыттар көбінесе импортталған шикізатқа тәуелді болғандықтан, қауіп елеулі болып қала береді. Жергілікті өндірушілер қорғалмайынша, ештеңе өзгермейді.

Оның үстіне, мемлекеттік органдар халық үніне құлақ асатын мемлекеттің қағидаттарына толық сәйкес, адал және ашық жұмыс істеуді үйренбейінше, кез келген айтылмай қалған проблемалық жағдай — еленбейтін тапшылық немесе бағаның теріс өсуі мен дүрлігу — халықтың билікке деген сеніміне нұқсан келтіріп және әлеуметтік шиеленіс тудыратын болады.