Бұл экспортта шикізаттың басым болуы мен мұнай өнімдерінің арзандауынан

Қытай Қазақстанның негізгі сыртқы сауда серіктесіне айналды. Соңғы бірнеше жылда Қытайдың Қазақстанның тауар айналымындағы үлесі алғаш рет 21,3%-ға жетті. Бұл 2017 жылдан бергі ең жоғары көрсеткіш. Биыл қаңтар–қыркүйекте елдер 21,7 млрд АҚШ долларына тауар алмасты.

Ұзақ мерзімді деректер Қытайдың Қазақстан импортындағы да, экспорттағы да үлесін біртіндеп арттырғанын көрсетеді. Егер 2017 жылы қазақстандық тауарларды шетелге сатудың жалпы көлеміндегі бұл елдің үлесі салыстырмалы түрде төмен — небәрі 12% болса, қазір ол 6 пайыздық тармаққа өсіп, 18%-ға жетті. Қытайдың ҚР импортындағы үлесі жыл санап 15,9%-дан 25,5%-ға дейін өсті.

Осы жылдар бойы Қытайдың Қазақстан нарығындағы басты бәсекелесі Ресей болды. Солтүстік көрші Қазақстанның тауар айналымында тек өз тауарларын сату арқылы үлкен үлеске ие болды. Биыл қаңтар–қыркүйекте РФ ҚР-мен тауар айналымының көлемі бойынша жеңіліп қана қоймай, ҚХР-дан әлдеқайда артта қалды. Біздің республиканың Ресеймен экспорты мен импортының жалпы көлемі 18,9 млрд АҚШ долларын құрады. Сауда-саттық серіктестерінің үштігіне мұнай сатып алушы ретінде тізімге енген Италия да (11,7 млрд АҚШ доллары) кірді.

Қытайдың Қазақстанмен саудадағы тағы бір рекорды: биыл Қытай тауарларының импорты (11,3 млрд АҚШ доллары) ақшалай есептегенде алғаш рет экспорттан (10,4 млрд АҚШ доллары) асып түсті. Енді ҚХР ең алдымен ҚР үшін жеткізуші, содан кейін ғана сатып алушы деп сеніммен айта аламыз.

Өзгеріс Қытайдың біздің елге өз тауарларын жеткізудің физикалық және құндық көлемін күрт арттыруына байланысты болды. Ақшаға келетін болсақ, қытайлық жеткізушілер былтырғы сәйкес кезеңмен салыстырғанда бірден 45% өсті. Қазақстанда да сату көлемінің ұлғаюы байқалды, бірақ көрсеткіштердің айтарлықтай өсуі жеткізілімнің физикалық көлемі бойынша ғана байқалды (32,9% көбейген). Құндық мәнде экспорт әртүрлі динамика көрсетті: тек 2,5% көбейген.

Бұл сәйкессіздіктің себебін түсіну үшін Қазақстанның Қытайға экспортының құрылымын қарастырайық. Кедендік статистикаға сүйенсек, Қытай компаниялары негізінен Қазақстаннан шикізат сатып алуға мүдделі болды, олардың көпшілігі 2023 жылы арзандады. Мәселен, биыл қаңтар–қыркүйекте Қазақстан Қытайға 4,4 млн тонна мұнай сатты, бұл 2022 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 3,1% артық. Сонымен қатар, физикалық көрсеткіштің шамалы өскеніне қарамастан, біздің еліміз мұнай өнімдерін сатудан артық емес, былтырғымен салыстырғанда 14,2% аз түсті. Осыған ұқсас жағдай басқа да тауарлар — газ, темір рудалары мен концентраттары, ферроқорытпалар бойынша қалыптасып отыр.

Жалпы, осы кезеңде Қытай үшін тауарлардың орташа есептік экспорттық бағасы радиоактивті химиялық элементтер мен изотоптар позициясын қоспағанда, кестеде көрсетілген барлық санаттар бойынша төмендеді. Бұл өнім тобын тек шикізатқа жатқызуға болмайды. Былтырдан бастап Қазақстан Қытайға жоғары қосылған құны бар тауарларды — жылу бөлуші жинақтарды жеткізе бастады. Бұл уран түйіршіктерімен толтырылған атом электр станцияларына арналған құрылымдар. Бірегей өндіріс Шығыс Қазақстанда Қазатомөнеркәсіптің еншілес кәсіпорны — Үлбі металлургиялық зауытының базасында жұмыс істейді.

Қытай өз кезегінде Қазақстанға негізінен терең өңделген өнімдерді жеткізеді. Қытай импортының құрылымында бірінші орынды киім-кешек, төсек-орын және көрпелер алады. Соңғы бір жылда Қытай бұл санаттағы жеткізуді ақшалай түрде екі есе, ал физикалық түрде 76,5% арттырды. Қытайлық автоөндірушілердің қазақстандық жеңіл автокөлік нарығын жаулап алуы статистикаға қатты әсер етті. Биыл қаңтар–қыркүйекте қазақстандықтар Қытайдан 40,1 мың автокөлік сатып алды, бұл 2022 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда бірден 6 есе көп. Сұраныс артқан сайын Қытайда шығарылған көліктердің орташа есептік экспорттық бағасы да өсті. Соның арқасында Қытай қазақстандық Geely, Haval, Chery және басқа да қытайлық көліктердің тұтынушыларынан 653 млн АҚШ долларын алды (бір жыл бұрын 84,2 млн АҚШ доллары болған).

Бір қызығы, Қытай Қазақстанға смартфондар, компьютерлер мен автокөліктерден бөлек, еліміз өз бетінше өндіре алатын көптеген түрлі тұрмыстық бұйымдарды сатады. Мысалы, осы жылдың үш тоқсанында қағаз жапсырмалар мен этикеткаларға 10,6 млн АҚШ доллары, балаларға арналған бояу кітаптарына 13,6 млн АҚШ доллары, орайтын қапшықтарға 36,2 млн АҚШ долларын жұмсадық. «Миллион долларлық» өнімдердің тізімі ары қарай былай жалғасады: дәретхана қағазы, картон қорап, түйме, қарындаш және т. б.