Ал ірі қалалардың көбінің экологиясы таза емес

Қазақстанда азаматтардың атмосфералық ауаның тазалығына қанағаттанушылық деңгейі әлі жоғары. ҚР СЖРА Ұлттық статистика бюросының (ҰСБ) мамандары бұл көрсеткішті үй шаруашылықтарын іріктеу зерттеулерінің негізінде есептейді. Биылғы сауалнамалардың нәтижелері респонденттердің 90,5%-ы белгілі бір дәрежеде ауаның сапасына қанағаттанғанын көрсетті. Тек 9,1%-ы ғана ауамен бірге түтін, шаң және пайдаланылған түтіндерді жұтуға мәжбүр екенін айтып, қанағаттанбайтынын жеткізді. Айтпақшы, соңғы бір жылда қанағаттанбағандар көбейді: 2022 жылы осындай зерттеуде олардың үлесі небәрі 2,7% болған.

Бұл субъективті бағалаулар респонденттердің мәртебесіне, тұрғылықты жеріне және жасына байланысты айтарлықтай өзгереді. Осы себепті статистиканы кеңейтілген түрде қарастыру маңызды. Мысалы, ауыл тұрғындары үшін таза ауа мәселесі аса өзекті емес, сондықтан ауылдардан респонденттердің 62,2%-ы қанағаттанса, 35,3%-ы ауаның сапасына жартылай қанағаттанған. Тек 2%-ы ғана толық қанағаттанбаған. Сонымен қатар, қала тұрғындарының арасында экологиялық жағдайға көңілі толмағандар үлесі 12,5%-ға жетеді. Ауа жағдайына ең жоғары баға берген қала тұрғындары — он балдық шкала бойынша 8-ден 10-ға дейін — сауалнамаға қатысқандардың үштен бірін (33,7%) құрады. Респонденттердің 53,5%-ы жағдайды орташа немесе төмен деңгейде — 4-тен 7 баллға дейін бағалады. Ауаның тазалығына азды-көпті көңілі толған қала тұрғындарының жалпы үлесі 87,2%-ға жетті.

Іріктемелік зерттеуді 15 жастан асқан қазақстандықтар арасында статистика мамандары жүргізді. Талдау көрсеткендей, респондент жасы ұлғайған сайын, қанағаттанбағандардың үлесі соғұрлым жоғары болады. Қатысушыларды әл-ауқат деңгейі бойынша саралау кезінде жауаптарда айтарлықтай үлкен айырмашылық бар. Ауқатты адамдар жоғары баға беріп, теріс баға беру мүмкіндігі аз болды. Аз қамтылған санаттағы респонденттердің ішінде қанағаттанбағандардың үлесі 28%, табыс деңгейі орташадан төмен отбасылар арасында 20,2%-ды құрады.

Экологтардың объективті бағалары теріс пікірдегі қала тұрғындарының пікірін растайды. Үлкен қалалардың көпшілігінде (69-ның 50-і) ауа сапасы төмен. «Қазгидромет» РМК 2023 жылдың үшінші тоқсанындағы мәліметінше, экологиялық көрсеткіштер жиынтығы бойынша (ластану индексі және қолайсыз экологиялық жағдайлардың ең жоғары жиілігі) 31 қалада ластану көтерілген, 16 қалада жоғары, үш қалада ластану деңгейі өте жоғары деп танылды. Ең лас деп Астана, Қарағанды және Ақтөбе саналады. Астана мен Қарағанды тұрғындары түтін, шаң мен жылу электр станцияларының шығарындыларынан зардап шегуде, ақтөбеліктер күкіртті сутегінің иісіне шыдауға мәжбүр. «Қазгидромет» хабарламасының авторлары бұл қалаларда мұндай экологиялық қиын жағдайдың бес жылдан бері байқалып отырғанын атап өтті.

Картада біз Қазақстанның 18 ірі қаласы үшін ластанудың стандартты индекстерін көрсеттік. Оның ішінде тек екеуі — Көкшетау мен Қызылорда таза статусымен мақтана алады. 11 қалада ластану деңгейі жоғары, қалғандарында жоғары және өте жоғары деңгейде. Антирейтингте Астана көш бастап тұр. Елордада биыл үшінші тоқсанда ластанудың стандартты индексі 20-дан 16,2-ні құрады.

Әртүрлі сараптамалық сұхбаттарда дәрігерлер өңірдің экологиялық жағдайы мен онкологиялық аурулардың деңгейі арасындағы байланыс туралы бірнеше рет айтқан (1, 2, 3). Бірақ мұндай себеп-салдар байланысы туралы ешқандай дәлел келтірілмеген, бұл тақырып бойынша ашық деректерде заңды істер жоқ. Сонымен қатар, ҚР СЖРА ҰСБ статистикалық мамандары өз баяндамаларында экологиялық қолайсыз өңірлердегі халықтың аурушаңдығы туралы мәліметтерді жеке тарауда атап көрсете бастады. Мәселен, соңғы бір жылда Алматы, Қарағанды облыстары мен Шығыс Қазақстанда онкологиялық аурулардың деңгейі орташа республикалық көрсеткіштен айтарлықтай жоғары болды. Мысалы, ҚР-да бұл көрсеткіш 100 мың халыққа шаққанда 193,9 болса, Шығыс Қазақстан облысында және көмір өндірісі орналасқан негізгі өңірде 340-тан асты. Туберкулездің белсенді түрімен аурушаңдық көрсеткіші де орташа деңгейден жоғары болды.