Дамудың негізгі аспектілерін салыстыру кезінде Астана Алматыдан жеңіліп қалды. Мұндай қорытындыны Oxford Economics халықаралық аналитикалық компаниясы құрастырған 2025 жылғы Әлем қалаларының жаһандық рейтингінің негізінде жасауға болады. Қазақстанның астанасы мыңнан 276-шы орынға жайғасса, Алматы 258-ші орынды иеленді. Рейтингтің ішкі санаттарындағы көрсеткіштерге сүйенсек, Астана өмір сүру сапасы мен адами капитал сияқты көрсеткіштер бойынша еліміздің ең ірі оңтүстік мегаполисінен артта қалды. Экономиканың дамуы мен қоршаған орта жағдайы бойынша Алматыға қарағанда Қазақстанның бас қаласында көрсеткіштер жақсы болды. Жалпы, рейтинг авторлары екі қаланы да елдің басқа қалаларына қарағанда жақсы дамып келе жатқан, бірақ әлемдегі ең ірі мегаполистерден артта қалып жатқан аймақтық көшбасшылар санатына жатқызды.

Астананың Алматы қаласымен «бәсекелес» екені, бірақ көптеген әлеуметтік-экономикалық көрсеткіш бойынша Оңтүстік астанадан оза алмайтынын отандық статистиктер де растап отыр. ҚР СЖжРА Ұлттық статистика бюросының (ҰСБ) деректері бойынша дәл осы негізгі оңтүстік мегаполис ҚР-дағы жалпы өңірлік өнім бойынша сөзсіз көшбасшы болып табылады. Елдегі ЖІӨ-дегі Алматының үлес салмағы өткен жылы 21,8%-ды, ақшалай баламамен 29,2 трлн теңгені құрады. Астанада екі есе аз — 15,5 трлн теңге. Астананың жалпы өңірлік өнімінің үлес салмағы жалпы республикалық көрсеткіште небәрі 11,5%-ды құрайды. Жан басына шаққанда ЖӨӨ көрсеткіші бойынша Астана тіпті алғашқы үштікке де кірмейді: Астана Атырау облысы, Алматы және Ұлытау облыстарынан кейін төртінші орында тұр.

Қазақстанның астанасы — елдегі ішкі көші-қон үшін ең сұранысқа ие қалалардың бірі. Қазақстандықтар Астанаға жақсы өмір, жалақысы жоғары жұмыс, мансаптық перспективалар іздеп көшіп келеді. Алайда, елорданы инфрақұрылымдық және әлеуметтік-экономикалық даму тұрғысынан осал ететін — дәл осы бақылаусыз урбанизация. Бұл — Президент пен қоғам тарапынан құрылыс, нөсер кәрізі, экология, қаланы сумен, жылумен, газбен жабдықтау және т. б. көптеген мәселелер үшін бірнеше рет сынға ұшыраған Астана әкімдігінің бірінші кезектегі міндеті және тікелей жауапкершілігі. (1, 2, 3)

Елордаға ішкі мигранттар желеу етіп баратын жалақыға келетін болсақ, Астанада ол шын мәнінде ел бойынша орташа көрсеткіштен жоғары — 538 мың теңге. Бұл биылғы жылдың бірінші тоқсанындағы деректер. Атырау және Маңғыстау облыстары сияқты аймақтарда көбірек ақша табады: сәйкесінше 633,3 мың және 580,9 мың теңге. Бұл мұнай өндіретін аймақтардың экономикасының құрылымына байланысты. Астанада экономиканың негізін қызметтер құрайды (ЖӨӨ-нің 79,7%).

Елордадағы салалар бойынша ең жоғары жалақы қаржыгерлер мен сақтандырушылар арасында (1,2 млн теңге). Жалақы бойынша екінші орында — тау-кен өнеркәсібі және карьерлерді қазу санатындағы компаниялар (981,3 мың теңге). Бұл жерде біз сектордағы ірі кәсіпорындардың астаналық офистеріндегі қызметкерлер жайлы айтып отырмыз. Жалақы бойынша көшбасшылар үштігінде — ақпарат және байланыс саласы (824,6 мың теңге).

Астана халқы санының қарқынды өсуі экономиканың құрылыс, жылжымайтын мүлікпен операциялар, тауарлар мен қызметтердің ішкі нарығы сияқты салаларын ынталандырады. Тұрақты сұраныс астананы баспанасы ең қымбат қалаға айналдырады. Жаңа құрылыстардағы шаршы метр құны өткен жылы 595,5 мың теңгеге, қайталама нарықта 649,8 мың теңгеге жетті.

Біз өткен жылы еліміздің барлық ірі қалаларындағы жаңа құрылыстағы 50 шаршы метрлік шағын пәтердің орташа құнын есептедік. Дәл осы Астанада 2024 жылы ең қымбаты осындай екібөлмелі пәтер болып шықты — 29,8 миллион теңге. Елордада жалақы көптеген аймақтарға қарағанда жоғары екенін ескерсек те, астаналықтар мұндай баспана үшін ұзақ уақыт төлеуге мәжбүр болады. Бұл тұжырымды банктік қарызсыз пәтер сатып алу үшін жинау қажет орташа айлық жалақы санын есептеу арқылы жасауға болады. Астанада осындай алаңмен пәтер сатып алу үшін аз дегенде 55 жалақы жинау керек — бұл 538 мың теңге жалақымен 4,5 жыл жұмыс. Атырау облысында жұмыс істей отырып, ақшаны тезірек жинауға болады. Мұнда бар болғаны 31 жалақы немесе 2,5 жыл қаражат жинау қажет болады. Қазақстанның ірі қалалары бойынша орташа көрсеткіш өткен жылы шамамен 62-ге тең болған.
Атап өтейік: есептеудің бұл әдісі қазіргі уақытта әр түрлі қалалардағы тұрғын үйге қолжетімділік көрсеткіштерін салыстыру үшін ғана қолданылады, бірақ, әрине, нақты өмірде қолданылмайды. Көптеген отбасы отбасы мүшелерінің бірінің толық жалақысын жинақ үшін сала алмайды, оның үстіне жылжымайтын мүлік бағасы табысқа қарағанда тез өседі.

Пәтер жалдауға келетін болсақ, Астанада тұрғын үйді жалға алу басқа мегаполистерге немесе облыс орталықтарына қарағанда әлдеқайда қымбат. ҰСБ мәліметтеріне сай өткен жылы Астанада ауданы 50 шаршы метр болатын абаттандырылған пәтерді жалдаудың орташа бағасы 248 мың теңгеге жуықтаған. 200 мың теңгеден астам жалдау көрсеткіші өткен жылы тек үш қалада болған: астанадан басқа, олардың қатарына Алматы мен Қарағанды кірді. Жалдау ақысының қымбаттығына байланысты ірі қалалардың тұрғындары тұру ақысын төлеу үшін жалақысынан әлдеқайда көп ұстап қалуға мәжбүр. Мәселен, Астанада бұл көрсеткіш орташа айлық жалақының 46,1%-ын, Алматыда — 54,4%-ын, Шымкентте — 60,3%-ын құрайды.

Өңірлерге қарағанда неғұрлым жоғары жалақы астаналықтардың материалдық тұрғыдан жақсырақ өмір сүруіне мүмкіндік бермейді. Басқа қалалар мен облыстардағы сияқты Астанадағы тұрғындардың азық-түлікке жұмсайтын шығындарының үлесі де өте жоғары. Олар сондай-ақ қажетті азық-түлікке тым көп ақша жұмсайды. Биылғы жылдың бірінші тоқсанында азық-түлік тауарларына жұмсалған шығынның үлесі астаналықтардың жалпы тұтыну шығынының 52%-ын немесе бір адамға шаққанда 181,6 мың теңгені құрады. Салыстыру үшін: Қазақстанның көптеген облыстарында бұл көрсеткіш тұрғындардың азық-түлікке жұмсайтын шығынының одан да жоғары екендігін көрсетеді. Мысалы, Маңғыстау облысында азық-түлікке жұмсалатын шығынның үлесі тұтыну шығынының 64%-ына жетеді. Жамбыл облысында адамдар тамаққа 61%, Түркістан облысында 60,6% жұмсайды.

Сонымен қатар, Астанада азық-түлік бағасының төмен емес екенін атап өтуге болады. ҰСБ-ның жарияланған мәліметтеріне сай 24 маусымдағы жағдай бойынша әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының 19 түрінің 14-і елордада ҚР-ның ірі қалаларындағы орташа бағадан қымбат тұрады. Олардың ішінде тауық еті, сүт өнімдері, көкөністер, күнбағыс майы бар.

Бағаның өсу қарқынына келетін болсақ, Астанада осы тізімдегі тауарлардың көптеген түрі бойынша ол жоғары. Кестеде салыстыру үшін Астанадағы негізгі азық-түлік тауарларының тұтыну бағасының жылдық индекстері және ірі қалалар бойынша орташа көрсеткіштер келтірілген. Осы тізімнің жартысында елордада бағаның өсу қарқыны жоғары болды.

Осылайша, Қазақстанның елордасы шын мәнінде республикамыздың ең тартымды қалаларының бірі болып табылады, бірақ қалада шешілмеген мәселелер де, халықтың тұрмыс сапасына тікелей әсер ететін келеңсіз көрсеткіштер де аз емес.