Қазақстандағы геологиялық барлау қиын кезеңді бастан кешіріп отыр. Бір жағынан, өндіруші өнеркәсіп үшін негізгі тірек болып табылатын бұл сектор Қазақстанның бай кен қорында үлкен әлеуетке ие. Екінші жағынан, геологиялық салада даму үшін назардан тыс қалдырылмайтын мәселелер бар. Бұл — деректерді цифрландыру, әлеуетті инвесторлар үшін геологиялық ақпаратқа қолжетімділік беретін ашық жүйе енгізу, ең бастысы, қолданыстағы және жаңа жобаларға белсенді түрде инвестиция тарту.

Жер қойнауын пайдаланушылар мен шенеуніктер елдің кейбір аймақтарында орналасқан кен орындарында түсті металдардың сарқылып бара жатқаны туралы бірнеше рет ақпарат жариялады. Қолданыстағы дамыған инфрақұрылымды ескере отырып, азайып бара жатқан кен қорын жаңа кен қоры арқылы толықтыру қажет. Алайда расталған қоры бар кен орындарындағы ресурстар уақытша ғана жеткілікті. Қазақстан Республикасының 2029 жылға дейінгі ұлттық даму жоспарынан алынған деректер бойынша мыс қоры ашық әдіспен 10–12 жылда, ал темір қоры 20–25 жылда таусылуы мүмкін. Жердің беткі қабатынан алуға болатын хромға бай кендер бұрыннан толық игерілген. Алға жылжу үшін салаға жаңа, күрделі технологиялар, қымбат инновациялар және, ең бастысы, қаржылық ресурс қажет.

Егер осы жағдайға қазір назар аударылмаса, Қазақстан 15–20 жылдан кейін ресурстарының азайғанын мойындауға мәжбүр болады. Бұл көптеген проблемаларға себеп болуы мүмкін: бюджет үшін салықтық база азайып, көптеген шағын қалаларда әлеуметтік-экономикалық күйзеліс туындауы ықтимал, ал үлкен өндіріс кәсіпорындарының жабылуы осындай қалаларда стагнацияға немесе тіпті құлдырауға әкеліп соғуы мүмкін. Мұндай болжамдар Қазақстан Республикасының геология саласын дамытудың 2023–2027 жылдарға арналған тұжырымдамасының авторлары тарапынан қорғасын-цинк кен орындары негізінде көрсетілген болатын.

«Жұмыс істеп тұрған тау-кен кәсіпорындарының қызметі саласында белсенді теңгерім қоры бар резервтегі кен орындарының жоқтығы, бір жағынан, барланған кен орындары аймағында кен байыту комбинаттарын салу қажеттігі, екінші жағынан, қорғасын-мырыш саласының басты мәселесі болып табылады. Байыту фабрикаларының жоқтығынан бүгінгі күні Қазақстанның әртүрлі өңірлерінде бірқатар кен орындары игерілмеуде. Игеріліп жатқан кен орындарының қормен қамтамасыз етілуі 10–15 жылдан аспайды. Солай бола тұра, пайдалы құрамдас бөліктерінің құрамы жоғары қорғасын және мырыш жаңа кен орындарын ашу перспективасы іс жүзінде республиканың барлық өңірлерінде бар», — деп баяндалған стратегиялық құжатта.

Тау-кен металлургия кешенінің дамуына кедергі болып отырған негізгі мәселелердің бірі — геологиялық барлаудың әр кезеңіндегі күрделі түйткілдер. ҚР Жоғары аудиторлық палатасының сарапшылары саланы тексергеннен кейін анық болғаны: кен қорының басым бөлігі тек «қағаз жүзіндегі» ресурстар. Олар тек алдын ала бағаланған, бірақ расталмаған және экономикалық айналымға енгізілмеген. Себептері де аталды: жер қойнауын геологиялық зерттеу жеткіліксіз қаржыландырылады. 2022 жылы Қазақстанда геологиялық барлауға жұмсалған шығындар 1 шаршы км үшін небәрі 63 АҚШ долларын құрады, ал әлемдік ТМК көшбасшылары сол кездің өзінде бірнеше есе көп (1 шаршы км үшін 170-тен 300 АҚШ долларына дейін) қаражат жұмсаған.

Бұдан бөлек, Қазақстанда барланған қорлардың едәуір бөлігінің сапасы төмен, сондықтан мұндай пайдалы қазбаларды тиімді өндіру үшін жаңа технологиялар мен инновациялар қажет. Мұның бәрі инвестицияны талап етеді. Әсіресе, ТМК секторы халыққа пайдасын тигізетіндей жұмыс істеуі керек. Мұнда тек ESG қағидаттары ғана емес, өндірістік қауіпсіздік те маңызды, себебі ол болмаса ешқандай даму болмайды. Экс-инвестор, халықаралық Arcelor Mittal компаниясының кеніштерде технологиялық қауіпсіздік талаптарына немқұрайлы қарауын теріс мысал ретінде алуға болады.

Баспасөз беттерінде кен орындарының сарқылуына байланысты кейбір кәсіпорындардың жабылғаны немесе жұмысының уақытша тоқтатылғаны туралы жиі жазылады. Мысалы, Ақмола облысындағы Райгородок кен орнын дамытатын RG Gold алтын өндіруді уақытша тоқтатқысы келеді. Сондай-ақ Шығыс Қазақстан облысындағы көптеген кен орындары сарқылу алдында тұр (айтпақшы, өңірде осы саланың ірі компаниясы «Қазцинк» жұмыс істейді): Малеев кенішінің жұмысы 3 жылдан, Тишин кенішінің жұмысы 7 жылдан, Риддер-Сокольный кенішінің жұмысы 18 жылдан аспайды. Долинное және Обручевское кеніштері тағы бір 4 жылға жуық жұмыс істейді деп күтілуде. Ал Шемонаихинское, Зыряновское және Юбилейно-Снегирихинское кен орындары толық игерілді. Бұл, әрине, Алтай мен Риддер сияқты моноқалаларға өте ауыр әсер етеді. Жалпы, кен орындарының және оларға байланысты өндірістердің жабылуы моноқалалардағы тұрғындар үшін, сондай-ақ осы кәсіпорындарды қамтамасыз ететін және олардың айналасында қалыптасқан инфрақұрылым үшін ауыр соққы.

Сарапшылардың айтуынша, 1991 жылдан бері қорғасын қоры 23%-ға, мырыш 32%-ға, мыс 11%-ға, боксит пен хромиттер шамамен төрттен бір бөлікке азайған. Бес жыл бұрын БАҚ материалында былай делінген: «2025–2040 жылдарға қарай Орлов, Тишин, Малеев және Риддер-Сокольный кен орындарының қоры толықтай сарқылады деп күтілуде. Ал жақын арада Батыс Қазақстандағы Маңғыстау және Ақтөбе облыстарындағы кен орындары да сарқылуы мүмкін». Демек, бұл кеше пайда болған мәселе емес.

Дәл тау-кен металлургия саласы Қазақстан экономикасында инвестицияны көп қажет ететін салалардың бірі болып табылады. Инвестор үшін дайын кен орындарын немесе жұмыс істеп тұрған байыту фабрикаларын сатып алу бір мәселе, ал басынан бастап барлау және игеру — мүлде басқа деңгейдегі іс. Әсіресе, бағалы кендерді өндіру үдерісі күрделеніп, қымбатқа түсетін болса, игеру жұмыстары қиынға соғады. Сонымен қатар қосымша қаржыны талап ететін қосымша қиындықтар да туындайды: қызметкерлердің жалақысы едәуір артса да, еңбек өнімділігі төмен, білікті мамандар тапшы, оларды оқыту және қайта даярлау.

Аталған саланың ел экономикасындағы маңызды рөлін ескерсек, Қазақстандағы кен орындарын игеру үшін капиталдық инвестициялар қажет. Қара және түсті металдарға сыртқы нарықта тұрақты сұраныс бар. Ал көптеген позициялар бойынша Қазақстан әлемдік көшбасшылардың қатарына кіреді. Жалпы алғанда, еліміз расталған пайдалы қазбаларға бай, оларды сауатты жолмен игеру аса маңызды. ҚР Өнеркәсіп және құрылыс министрлігінің деректері бойынша өткен жылдың қорытындысы бойынша Қазақстанның геологиялық-геофизикалық зерттелген аумағы 2 млн шаршы км-дан асты. 2026 жылдың соңына дейін бұл көрсеткіш 8,1%-ға өсіп, 2,2 млн шаршы км-ға жетуі тиіс. Ал 2028 жылға дейін жыл сайын 100 мың шаршы км-ге дейін зерттеу жүргізу жоспарланып отыр.

Биылғы жылдың қараша айының басындағы мәліметтерге сәйкес Қазақстанда алты түрлі кен қоры бар деп танылып, бекітілген. Ең көбі темір кендері: еліміздің жер қойнауында олардың қоры 26,9 млрд тоннaдaн асады. Сондай-ақ геологтар фосфорит (1,3 млрд тонна), марганец кендерінің (666,6 млн тонна) айтарлықтай көлемін растады. Мыс кендерінің қоры да едәуір: 35,1 млн тонна. Жаңа кен орындары болашақта күміс пен алтын кендерін өндіруге мүмкіндік береді. Алайда мұның барлығы әлі тек болашаққа арналған жоспар ғана, егер қорларды растауға, өндіруге және қайта өңдеуге инвестиция тартылмаса, тек сандар болып қала береді. Мұнда бизнестің рөлі айрықша маңызды.

Президенттің тапсырмасына сәйкес билік болашақта өз қаражатымен жер қойнауын геологиялық зерттейтін инвесторларға басым құқық беруді қамтамасыз етуі тиіс. Үкіметтің қараша айындағы отырысында айтылған деректерге сүйенсек, мұндай шаралардың нәтижесінде аз зерттелген аумақтарды геологиялық барлауға шамамен 1 млрд АҚШ доллары көлемінде инвестиция тартуға мүмкіндік туады.

Дер кезінде инвестиция салу, барлау жұмыстарын жүргізу және салада қатаң бақылауды қамтамасыз ету еліміз үшін аса маңызды, себебі, атап өткендей, бұл сектор еліміздің экономикасының негізгі тіректерінің бірі болып табылады. Қазіргі таңда дәл осы ТМК өндіріс индексі бойынша ел экономикасында көшбасшы болып отыр. Ағымдағы жылдың он айында оның өсімі 109,6%-ға жетіп, өңдеуші өнеркәсіптің көрсеткішінен айтарлықтай жоғары (105,8%) болды.

ҚР СЖжРА Ұлттық статистика бюросының деректері бойынша қаңтар–қазан айларында тау-кен өнеркәсібіндегі өндірістің жалпы құны 22,7 трлн теңгеден асты. Оның 4,6 трлн теңгесі металл кендерін өндіретін кәсіпорындардың үлесіне тиесілі болды. Соңғы жылдары тау-кен өнеркәсібіндегі түсті және қара металлургияның үлесі 13%-дан 20%-ға дейінгі аралықта өзгеріп отырды. Ал ағымдағы жылдың он айындағы көрсеткіш ең жоғары мәнге жетіп, 20,4%-ды құрады.

Аталған саланың құлдырауы ел экономикасына ауыр соққы болуы мүмкін, сондықтан жаңа кен орындарын игеруге, инвестиция салуға, салаға жаңа мамандарды тартуға және саланың дамуына дер кезінде көңіл бөлінуі керек.