ТКМК елдің ІЖӨ-нің 10%-дан астамын және ҚР өнеркәсібінің жалпы қосылған құнының үштен бір бөлігін қамтамасыз етеді

Тау-кен металлургия кешені Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайына орасан зор ықпал етуде. Мәселен, биылғы жылдың екінші тоқсанының қорытындысы бойынша, ҚР-ның бүкіл өнеркәсіп саласы қызметкерлерінің жалпы еңбекақы қорының 28,3%-ы ТКМК-ға тиесілі, бір жыл бұрын көрсеткіш 27,7%, 2016 жылы 25,4% болған.

Атап айтқанда, металл кендерін өндіру саласында еңбекақы қоры 84,7 мың адамды құрады, бұл бір жыл бұрынғыдан 1,4% артық. Бұл барлық өнеркәсіп жұмысшыларының 13,2%-ын және тау-кен саласындағы жұмысшылардың бірден 43,7%-ын құрайды. Өз кезегінде металлургияда және дайын металл бұйымдарын өндіруде 97 мың жұмысшы болды, бұл бір жыл бұрынғыдан 4,6% артық. Бұл өнеркәсіп жұмысшыларының 15,1%-ын және өңдеу сегментінде жұмыс істейтіндердің 32%-ын құрайды.

Саладағы жалақы дәстүрлі түрде бүкіл ҚР бойынша орташа деңгейден және өнеркәсіптегі жалақыдан әлдеқайда жоғары. Мәселен, металлургияда биылғы жылдың екінші тоқсанында орташа айлық атаулы жалақы 425,1 мың теңгеге жетіп, елдегі орташа жалақыдан 36,3% және өнеркәсіп саласындағыдан 9,9% артық болды. Сонымен қатар, металл рудаларын өндіру сегментіндегі жалақы орташа жалақыдан бірден 41,5%, ал өнеркәсіптегі орташа жалақыдан 14,1% көп болып, 441,6 мың теңгені құрады.

Яғни, іс жүзінде ҚР өнеркәсіп саласының 10 қызметкерінің 3-і ТКМК кәсіпорындарында жұмыс істейді және бұл жұмысшылар елдегі орташа жалақыдан әлдеқайда көп алады.

Естеріңізге сала кетейік: ҚР тау-кен металлургия кешенінің темір рудасын өндіру және қара металлургия саласындағы ірі кәсіпорындары «Қазхром» ТҰК, Жәйрем ТКБК, Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі (ТКБӨБ), «АрселорМиттал Теміртау» АҚ, «Теміртау электрометаллургия зауыты» АҚ және басқалар. Түсті металдарды өндіру және өңдеу саласында негізгі кәсіпорындар «Қазақмыс корпорациясы» ЖШС, «Қазцинк» ЖШС, «Қазақстан алюминийі» АҚ, «Қазақстан электролиз зауыты» АҚ, «Өскемен титан-магний комбинаты» АҚ және т. б.

ТКМК компаниялары халықты жұмыс орындарымен қамтамасыз етумен қатар, ҚР өңірлерін, оның ішінде моноқалалар мен ауылдарды қолдауда көп жұмыс атқаруда. Екібастұзды дамытуға KAZ Minerals, Алтай және Риддерге Казцинк қолдау көрсетуде. Қазақмыс Қарағандыны, енді жаңадан құрылған Ұлытау облысын дамытуға белсенді инвестиция салуда. Мәселен, компания Жезқазған, Сәтбаев, Балқаш моноқалаларын және Ұлытауды дамытуға 1,8 млрд теңге бөлді. Жобалар тұрғын үй қауіпсіздігі, құқық бұзушылықтың алдын алу және алдын алу және т. б. сияқты әлеуметтік маңызды салаларға қатысты. Медициналық жабдықтау, экологияны жақсарту, т. б. жобалар да жүзеге асырылуда.

Өз кезегінде Еуразиялық Топ (ERG) Хромтау, Рудный, Ақсу, Қашар және Октябрь кенттері сияқты қалаларды және т. б. дамытуды қолдайды. Компания жыл сайын Павлодар, Ақтөбе, Қостанай, Қарағанды облыстары мен Шымкент қаласының әлеуметтік-экономикалық дамуы бойынша меморандумдар жасайды. Жыл сайын орта есеппен бұл өңірлер әлеуметтік саланы дамытуға 3,5-4 млрд теңгеге дейін қаражат алады. Осындай меморандумдар аясында, мәселен, топ бұрын қоғамдық көлік мүлдем болмаған Хромтау тау-кен моноқаласын автобустармен қамтамасыз етті — бұл үшін 77,1 млн теңге бөлінді. Ақсу, Хромтау және Рудный моноқалаларында компанияның Tugan Qala жобасы бар. Оның аясында серіктестік есебінен қалаларды абаттандыру бойынша азаматтар тарапынан жасалған ұсыныстар жүзеге асырылуда. Жобаны пайдалану барысында 533 жобалық ұсыныс түсіп, 2020 және 2021 жылдардағы 54 жеңімпаз жоба 300 млн теңгеге қаржыландырылды. Сондай-ақ, мәселен, әлеуметтік қолдау аясында бұл топ жақында Қостанай облысындағы өрттен кейін ормандарды қалпына келтіруге 1 млрд теңге бөлді.

ТКМК-ның экономикалық салмағы да ауыз толтырып айтарлықтай. Мәселен, биылғы жылдың жеті айының қорытындысы бойынша, металл кендерін өндірудегі өнеркәсіп өндірісі 2,1 трлн теңгеге жетті (бір жыл бұрын 1,8 трлн теңге) — бұл елдегі жалпы өнеркәсіп өндірісінің 7,3% және тау-кен өндіру секторының өнімінің 13,7%-ын құрайды. Өз кезегінде, металлургия және металл бұйымдарын өндіру саласындағы өнім көлемі бір жыл бұрынғы 4,3 трлн теңгемен салыстырғанда қазірдің өзінде 5,6 трлн теңгеге жетті. Бұл бірден ҚР-дағы жалпы өнеркәсіп өнімінің 20%-ын және өңдеу сегменті өнімінің 48,5%-ын (жартысына жуығы) құрайды.

Қарапайым тілмен айтқанда, ТКМК биылғы жылдың қаңтар–шілде айларында жалпы өнеркәсіп өнімінің 27,3%-ын қамтамасыз етті. Масштабты түсіну үшін: ТКМК құндық жағынан тамақ өнеркәсібінен, жеңіл өнеркәсіптен, химия өнеркәсібінен, фармацевтикадан, көмір және мұнай өнімдерін өндіруден, пластмасса, резеңкеден, ағаштан, қағаздан және құрылыс бұйымдарынан, машина жасаудан, энергиямен, жылумен және сумен қамтамасыз етуді қоса есептегенде барлығынан көбірек өндіреді.

Дәл осындай жағдай экспортта да байқалады, яғни Қазақстанның қаншалықты бәсекеге қабілетті екендігі және сыртқы нарықта қалай табыс таба алатыны байқалады. Мұнда 2021 жылдың қорытындысы бойынша, металдар мен олардан жасалған бұйымдар елімізге 5,1 млрд АҚШ долларын берді — бұл барлық экспорт көлемінің 18,9%-ы немесе тамақ өнеркәсібі мен агроөнеркәсіптік кешен, химия өнеркәсібі, фармацевтика, өнеркәсіп, жеңіл өнеркәсіп, құрылыс, пластмасса, резеңке, ағаш бұйымдары, сондай-ақ машина жасау өнімдерін қоса есептегендегіден көп.

Тиісінше, елдің ішкі жалпы өніміндегі ТКМК үлесі жоғары. Осылайша, металл кендерін өндіру сегментінің жалпы қосылған құны (ЖҚҚ) биылғы жылдың бірінші тоқсанында 643 млрд теңгені (ал бүкіл 2021 жылы — 2,7 трлн теңге) құрады. Бұл ҚР ІЖӨ-нің шамамен 3,3%-ын, өнеркәсіптің ЖҚҚ-ның 10%-ын және тау-кен өнеркәсібінің ЖҚҚ-ның бірден 21%-ға жуығын құрайды. Сонымен қатар, бірінші тоқсанда металлургия мен дайын металл бұйымдарын өндірудің ЖҚҚ 1,3 трлн теңгені (2021 жылы 4,9 трлн теңге) құрады. Бұл қазірдің өзінде ҚР ІЖӨ-нің 6,8%-ын, өнеркәсіп секторының ЖҚҚ-ның 20,9%-ын және елдің өңдеу өнеркәсібінің ЖҚҚ бірден 46,2%-ын құрайды.

Осылайша, ҚР тау-кен металлургия кешені елдің жалпы ішкі өнімінің 10%-дан астамын және Қазақстан өнеркәсібінің жалпы қосылған құнының үштен бір бөлігін қамтамасыз етеді. Бұл кокс өндіру, машина жасау, өнеркәсіптік құрылыс сегменті және т. б. сияқты салаларды есепке алмағанда. Экономикалық ауқымда бұл агроөнеркәсіптік кешеннің барлық сегменті мен бүкіл құрылыс индустриясын қоса есептегендегімен бірдей.

ТКМК-ның еңбек нарығына әсері де орасан. Еуразиялық Топтың үлесін EY әдісімен бағалауға сәйкес, «Қазхром» ТҰК, «Қазақстан алюминийі» АҚ, «Қазақстан электролиз зауыты» АҚ және т. б. кіретін, 60 мың адам жұмыс істейтін ERG қызметінің арқасында 146,5 мың қазақстандық жұмыспен қамтылған.

Тау-кен металлургия кәсіпорындары бүгінде белсенді түрде өсіп, кеңейіп келеді, соған сәйкес салада да, оның айналасында да ашылатын жұмыс орындарының саны артып келеді. 2021 жылы Kazminerals тобы қуаттылықты екі есе арттыруды көздейтін Ақтоғай кенішін кеңейтуді (сульфидті кеннен концентраттағы мыс өндіру) сәтті аяқтады. Жоба қазірдің өзінде өз нәтижесін беруде: мыс өндіру биылғы жылдың бірінші тоқсанында 20% өскенін көрсетті. Кеңейтілген алаңда 1,5 мың адам жұмыс істейді.

Ал жоғарыда аты аталған ERG 2021 жылы Қарағанды облысында ферроқорытпа және таза кремний өндіруге қажетті арнайы кокс өндіретін зауыт құрылысын бастады. Зауыттың қуаттылығы жылына 400 мың тонна өнімді құрайды. Жобаға салынған инвестиция — 40 млрд теңгеден астам. Жаңа кәсіпорында 120 жұмыс орны ашылады.

Тағы бір мысал Қазцинк. Компания 2021 жылы Қарағанды облысының Жәйрем ауылында жаңа полиметалл өңдеу зауытын іске қосты. Қуаттылығы жылына 5 млн тоннаға жуық кенді өңдеуге мүмкіндік береді. Қосымша 500-ге жуық жұмыс орны ашылды.

ТКМК Қазақстандағы ШОБ дамуына да тікелей әсер етеді. Атап айтқанда, биылғы жылдың көктемінде өткен «Қазақстан Республикасының тау-кен металлургия кешеніндегі отандық құнды дамыту» форумында ҚР ИИДМ ЕДБ қосымша қаржыландыруды тарта отырып, ірі тау-кен металлургия кәсіпорындарының айналасындағы ШОБ белдеуін, шикізатпен қамтамасыз етуді кепілдендіру тетіктерін, сондай-ақ ҚР ұзақ мерзімді және уақытша келісімшарттар жасау міндеттемелерін ескере отырып кәсіпорындар мен жаңа сатып алу тетіктері арқылы дамыту бағдарламаларын әзірлеу туралы хабарлаған болатын. Жаздың ортасында 2022–2026 жылдар аралығында жүзеге асырылуы тиіс ішкі құнды және экспортқа бағытталған өндірістерді дамыту бағдарламасы бекітілді. Айтпақшы, қазақстандық бизнесті ірі кәсіпорындардың сатып алу жүйесі арқылы қолдауы қалай жұмыс істейтіні туралы жазған болатынбыз.

Жалпы, индустрия және инфрақұрылымдық даму министрі Қайырбек Өскенбаевтың айтуынша, ТКМК жаңа жобалары Қазақстандағы негізгі жобалардың қатарында. Мәселен, қара металлургия флагмандарының жобаларының қатарында бірден төрт болат диірмені, жартылай кокс шығаратын екі зауыт және бес ферроқорытпа зауытын іске қосу бар. Жобалар 1,2 млрд АҚШ долларына өнім импортын алмастыруға бағытталған, өнім экспорты 3 млрд АҚШ доллары көлемінде күтілуде.

Түсті металлургияда 2025 жылға дейін 11 негізгі жобаны жүзеге асыру жоспарлануда. Алюминий өнеркәсібінде өнім өндіру бойынша алты негізгі жобаны жүзеге асыру жоспарлануда. Бұл экспортты 645 млн АҚШ долларына арттырады. Сонымен қатар, дайын мыс өнімдерін шығаратын үш зауыт салу жоспарлануда. Бұл экспортты 200 млн АҚШ долларына арттырады.

Қазақстан экономикасы мен халқы дағдарыстың жаңа толқындарына оранып, көмірсутегі бағасына қатысты жағдай тұрақсыз болып отырған күрделі жағдайда Қазақстан үшін тау-кен металлургия кешенінің маңызы тек арта түсуде. Жалпы министр сектордың оптимистік тенденцияларды көрсетіп, дамуын тоқтатпайтынына қуанышты.