Кейбір өзендер Қазақстанға улы қалдықтармен келіп жатыр

Қазақстан аумағы арқылы өтетін трансшекаралық өзендердің көпшілігін отандық экологтар ластанған деп бағалайды. Еліміздің өзендері мен ірі су артериялары қоқысқа толы. Химиялық қосылыстардың тізімі үлкен — табиғи радионуклидтерден мышьяктың улы қосылыстарына және қауіпті алты валентті хромға дейін. Бұл туралы «Қазгидромет» РМК-ның 2022 жылға арналған жылдық есебінде айтылған.

2019 жылдан бастап «Қазгидромет» РМК есептерінде өзендердің экологиялық жағдайы Су нысандарындағы су сапасын жіктеудің жаңа бірыңғай жүйесі бойынша бағаланады. Бұл әдістеме бойынша барлық су нысандары бес санатқа және екі кіші санатқа бөлінеді. Бірінші санатқа кез келген мақсатқа, соның ішінде ауыз суға пайдалануға болатын ең сапалы суы бар өзендер жатады. Соңғы, бесінші санатта сулары пайдаланудың барлық түрлеріне жарамсыз ең лас өзендер бар.

2022 жылдың аяғында жер үсті сулары ең таза өзендер қатарына Ертіс пен оның Қытайдан келетін Қара Ертіс өзені кірді. 27 нысан екінші, үшінші және төртінші сапа санатына жатады. Олардағы су мінсіз таза болмаса да, оны арнайы дайындықтан кейін де ішуге болады. Әр санат үшін тазалау деңгейі әртүрлі, қарапайымнан тереңге дейін. Бұл санаттарға Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөліктеріндегі негізгі өзендер мен олардың салалары жатады.

Былтыр судың ең нашар сапасы үш су артериясында тіркелді. Соның бірі — Челябі облысындағы Париж ауылы маңынан бастау алып, Қостанай облысындағы Қазақстан шекарасын кесіп өтетін Тоғызақ өзені. Экологтар Тоғызақтың жер үсті суларында никель концентрациясы фондық деңгейден асып түсетінін анықтады. Тағы бір солтүстік су артериясы Әйет, сондай-ақ Қырғызстанмен шектесетін Қарабалта өзені де ең ластардың қатарында.

Экологтар «ең ластан да лас» кіші санатын шығарды, ол бесінші кластан жоғары. Суын ешбір мақсатқа пайдалануға болмайтын осындай алты су нысаны есепке алынды. Оның үшеуі — Тобыл, Желқуар, Обаған — Ресейден, тағы үшеуі — Тоқтас, Талас және оның саласы Асса — Қырғызстаннан келеді. 2021 жылмен салыстырғанда экологтар ең лас екі санатқа жатқызған өзендер саны 14-тен 9-ға дейін азайды.

2022 жылы трансшекаралық өзендердің жер үсті суларының жоғары және өте жоғары ластану жағдайларының саны нашарлай түсті. «Қазгидромет» РМК деректеріне сүйенсек, бір жыл бұрын 98 болғанымен, өткен жылдың соңында мұндай жағдай 133 болған. Ең көп ластану деректері Қостанай облысы өзендерінде — Обаған және Тобылда байқалды. Бұлардың әрқайсынан экологтар бір жылда 50-ден астам рет ластаушы заттардың күрт көбейгенін байқады. Хлоридтер, сульфаттар, кальций, магний, марганец қосылыстары бойынша нормативтер нормадан асып кетті. Айтпақшы, 2021 жылы ең көп ластану фактілері де осы екі өзенде тіркелді.

Ақтөбе облысындағы Елек өзеніне шығарындылар бойынша жағдайды атап өтуге болады. «Қазгидромет» РМК мамандары екі жыл қатарынан өзен суларының алты валентті улы хроммен жоғары ластануының 8-9 жағдайын тіркеп отыр. Есепте бұл ластану көзі көрсетілмеген.

Мамандар жер үсті суларының сапасын бағалаумен қатар, тағы бір тереңдетілген зертханалық және аналитикалық зерттеу жүргізді. Өзендер маңындағы судың, түп шөгінділерінің, жағалаудағы топырақтың үлгілері алынды. Олар «Ядролық физика институты» РМК зертханаларына оқуға жіберілді. Зерттеу нәтижелері бойынша үлгілерде периодтық жүйенің 30 химиялық элементінің концентрациясы анықталды. Олардың барлығы қауіпті емес, кейбірі табиғи радионуклидтер. Олардың суларда және түбі шөгінділерінде қалыпты диапазонда болуы — кәдімгі табиғи құбылыс.

Ауыр металдар мен улы қосылыстардың мөлшері тым жоғары болған немесе олар мүлдем болмауы керек жағдайларда ғалымдар мұндай қолайсыз экологиялық жағдайдың себептері мен ықтимал кінәлілер туралы өз болжамдарын алға тартты. Қызықты мысал — Ертіс өзені. Экологтар осы өзеннің екі нүктесінен — Қара Ертіс ағатын Қытаймен шекарада және Ресей шекарасынан шығатын жағалау топырағы мен түп шөгінділерінен сынама алды. «Жоғарғы» нүктенің үлгілерінде су мен жағалар тазарақ болғаны белгілі болды, ал өзен Шығыс Қазақстан аумағынан (ШҚО және Абай облысы) өткеннен кейін ондағы ластаушы заттардың концентрациясы 2–4,5 есе артқан. 20 химиялық элемент анықталды, оның ішінде титан, торий және радий сияқты сирек металдар, сондай-ақ улы элементтер — мышьяк, уран, мырыш, сурьма.

Ведомствоның есебінде 2022 жылдың көктемгі маусымында бірнеше өзендердің арналары химиялық элементтермен ең көп ластанғаны айтылған. Бұл ластану көзі «Шығыс Қазақстан облысының өнеркәсіптік кәсіпорындарының қалдықтар қоймалары болуы мүмкін» Ертіс, сондай-ақ ластану себептері белгісіз Емел және Текес өзендері. Шу, Қарабалта, Талас, Сырдария өзендері үшін қолайсыз экологиялық жағдайдың көздері «ең алдымен, Ақ-Түз кен орнындағы (Қырғызстан) кенді өнеркәсіптік өңдеу қалдықтары, „Қара-Балта“ ТКК-дағы (Қырғызстан) радиоактивті қалдықтарды сақтау қоймасы, сондай-ақ Өзбекстан мен Тәжікстанның көптеген мамандандырылған өнеркәсіптік кәсіпорындарының қалдықтары».