Жағдайды түбегейлі өзгерту үшін газ жобаларын қаржыландыруды 17 есе ұлғайтып, салаға 4,3 триллион теңге инвестициялау қажет

Қазақстан ЕАЭО-ға мүше мемлекеттер арасында газдандыру бойынша аутсайдер болып қала береді. Қазақстанда көгілдір отынды небәрі 19,7 млн халықтың тек 11,6 млн-ы (59%) ғана пайдаланады. Қырғызстанда да жағдай мәз емес, халықтың 38%-ы ғана осы отынға қол жеткізген. Ресейден кейінгі екінші орында болғанымен, одақтағы басқа елдердің барлығы Қазақстанды газдандыру бойынша артқа тастап кетті. 145,5 млн РФ-ның өзінде газдандыру деңгейі 73%-ға жетті.

Өздері аз ғана өндіретін, көбіне импорттайтын Беларусьте халық 97% газбен қамтамасыз етілген. Арменияда ешқандай газ кен орындарының жоқтығына қарамастан, газдандыру (96%) бойынша да жетекші елдердің бірі.

Қазақстанда газды өндіру және экспорттау үздіксіз жүргізілгенімен, ішкі газ мәселесін шешуде ілгерілеушілік баяу. ҚР Энергетика министрлігінің статистикасы 2018 жылдан бастап газдандыру деңгейі 49,7%-дан 59%-ға дейін өзгергенін, динамикадағы қадам жылына небәрі 1–3 пайыздық тармақты құрайтынын көрсетеді. Тиісті ведомствоның жоспары бойынша, 2023 жылдың соңына қарай газға қол жеткізетін халық саны небәрі 160 мың адамға өсіп, 11,8 млн адамға (барлығы 60%) жетеді.

Дегенмен, 59% орташа көрсеткіш Қазақстанның әртүрлі аймақтарының газдандыру деңгейі бойынша қаншалықты ерекшеленетіні туралы түсінік бермейді. Еліміздің негізгі газ кен орындары батыста орналасқан, сондықтан мұнай мен газды өңірлердің (Атырау, Маңғыстау, Батыс Қазақстан облыстары) тұрғындарының барлығы дерлік көгілдір отынға қол жеткізе алады.

Көрсеткіштер оңтүстікте де жоғары: Алматы — 99,2%, Шымкент — 94,2%, Жамбыл облысы — 90,2%. Бұл 2023 жылғы 22 ақпандағы үкімет отырысында жарияланған Энергетика министрлігінің мәліметтері. Солтүстіктегі барлық аумақтар мұндай көрсеткіштермен мақтана алмайды: ең ірі газ құбырларынан (Бейнеу — Шымкент, Қазақстан — Қытай) неғұрлым алыс болса, соғұрлым газдандыру деңгейі төмен болады. Ал, көптен күткен, осыдан үш жыл бұрын салынып біткен «Сарыарқа» газ құбырының құрылысы да Орталық Қазақстанның бұл мәселесін әлі түбегейлі шешкен жоқ. Астана қаласын қамтамасыз ету, Энергетика министрлігінің мәліметі бойынша, 15,1% деңгейінде қалып отыр, Қарағанды және Ұлытау облыстарында бұл көрсеткіш небәрі 1,5%-ды құрайды. Тәжірибе көрсеткендей, магистральдық газ құбырын тарту жұмыстың жартысы ғана, бізге газ тарату желілерін салу керек. Өңір тұрғындары желілердің жоқтығына және құбырлар бар жерде құжаттары бар қағазбастылыққа шағымдануда. Оның үстіне тұрғындарға газды тікелей үйлеріне жүргізу қымбатқа түседі. Бұл туралы жиында Әлихан Смайылов айтты.

Осы жұмыс отырысында премьер-министр Әлихан Смайылов Энергетика министрлігіне 1 мамырға дейін солтүстік және шығыс аймақтарды газдандыру мәселесі бойынша түпкілікті шешім қабылдауды тапсырды. Бірақ 30 жылдан бері «қаралып жатқан» мәселе екі айда шешіле ме? Тәуелсіздік жылдарында Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Абай және Шығыс Қазақстан облыстарының тұрғындары орталықтандырылған газдың не екенін білмеген. Мұнда барлық энергия көмірмен жұмыс істейтін стансаларға салынып, кеңестік газ инфрақұрылымының қалдықтары тозған. ШҚО 3,1% көрсеткіші 2013 жылдан кейін газ беріле бастаған шағын Зайсан ауданын газдандыру есебінен ғана қалыптасып отыр. Қытаймен шекаралас осы аумақта он жыл бұрын Сарыбұлақ мұнай-газ кен орны игерілді. Батыс мұнай алпауыттарымен салыстырғанда Сарыбұлақтың қоры өте аз — небәрі 5 млрд куб метр газ. Бұл кенішті бүкіл Шығыс Қазақстанның негізгі ресурстық базасы ретінде байыпты қарау үшін жеткіліксіз.

2015–2030 жылдарға арналған жаңартылған Газдандырудың бас схемасы еліміздің шығысы мен солтүстігін табиғи газбен қамтамасыз етудің бірнеше сценарийін қамтиды. Соның бірі — «Сарыарқа» газ құбырынан тармақ салу. Тағы бір жолы — солтүстік-батыстан, Қостанайдан (Бұқара — Орал газ құбырынан) шығысқа қарай құбырлар тарту. Екі жоба да энергияны көп қажет етеді және ұзақ мерзімді. Бас схема авторларының айтуынша, өңірде газ құбырларын тартуға шамамен 10 жыл қажет. Газдандыруды табиғи емес, сұйытылған газдан бастасаңыз, процесті жылдамдатуға болады. Ол үшін табиғи газды сұйылту зауытын салып, сұйытылған газдан табиғи газға қайта газдандыру үшін сұраныс пен ішкі инфрақұрылымды кезең-кезеңімен салуды бастау қажет.

Одан да тартымды сценарий Омбыдан Павлодар арқылы Семей мен Өскеменге Ресейден тармақ салу. Немесе басқа бағытты қолдануға болады: Барнаулдан Семейге, одан Павлодарға. 10 жылдан астам уақыттан бері бұл жоспарлар талқыланып жатыр, нақты ілгерілеушілік жоқ, мәселе Ресей билігіне байланысты. Қазақстан өз тарапынан импорттық газ бағасының жоғары болуын мұндай сценарийге кедергі деп санайды. Құрылысқа салынған инвестицияның қайтарымын және жоғары тарифтерді ескере отырып, мұндай газ халық үшін қымбатқа түсуі мүмкін, ал мемлекеттік субсидиясыз газ көмірмен бәсекелесе алмайды.

Айтпақшы, бағаларға келсек, Қазақстанда соңғы бес жылда тарату желілері арқылы тасымалданатын табиғи газдың құны айтарлықтай 47,5% өсті. Бұл ҚР СЖРА Ұлттық статистика бюросының мәліметтері. Құбыр арқылы тасымалданатын сұйытылған газ 10,3% қымбаттаса, әдетте газ плиталары үшін қолданылатын баллондардағы пропан мен бутан 2017 жылдан бері 36,9% қымбаттады.

Егер сіз баға динамикасын тек 2022 жылға қарасаңыз, ол салыстырмалы түрде аз болады. Өткен жылдың желтоқсан айында 2021 жылдың соңымен салыстырғанда табиғи газ 1,5%, сұйытылған газ 2,9% қымбаттап, баллондағы газ 21,5% арзандады.

Соған қарамастан, 2022 жылы қазақстандықтар сұйытылған газға және басқа отынға үй шаруашылығының шығындарын 5,2% арттырды. Іріктеу зерттеулерге сәйкес, 2022 жылы орташа отбасы осы мақсаттарға 30,7 мың теңге жұмсаған.

ҚР Энергетика министрлігі сарапшыларының қорытындыларына сүйенсек, елді газдандыруда бірнеше іргелі проблемалар бар. Бұл — болашақта ресурстық базаның жеткіліксіздігі (жаңа кен орындары ашылмай, Қазақстан газ тапшылығына ұшырауы мүмкін) және геологиялық барлау жұмыстарының төмен деңгейі, жаңа газ өңдеу зауыттарының қажеттілігі. Парламент Сенатының депутаттары бұл тізімге қолданыстағы магистральдық желілердің тозуын, жер қойнауын пайдаланушылар үшін ашық емес жұмыс жағдайын және әртүрлі өңір тұрғындары үшін газ бағасының тең еместігін қосады. Кең ауқымды даму мәселелері жылдар бойы шешілмей келеді, енді технологиялық серпіліс жасау үшін орасан зор қаражат қажет.

Жиынтық есептер бойынша, 2030 жылға қарай газ саласына 4,3 трлн теңге инвестиция құйылуы тиіс. Бас схеманың авторлары бұл соманы есептегенде, қаржы әртүрлі санаттағы 42,6 мың шақырым газ құбыры мен екі газ өңдеу зауытының құрылысына жұмсалады деп болжанған. Бұған дейін қаражаттың басым бөлігін — 2,4 трлн теңгені ұлттық оператор салу керек, тағы 1,9 трлн теңге түрлі деңгейдегі бюджеттерден бөлінуі тиіс.

Осы сомалармен салыстырғанда соңғы жылдардағы инвестицияның нақты көлемі аз екені көрінеді. Министрлер кабинетінің отырысында жарияланған Энергетика министрлігінің мәліметінше, 2018–2022 жылдар аралығында Бас схема бойынша газ жобаларын жүзеге асыруға 243,5 млрд теңге бөлінген. 2023 жылы тағы 73,9 млрд теңге транш болады. Сарапшылар Бас схема авторлары көрсеткен 4,3 триллион теңгеге жету үшін қаржыландыру көлемін 17 еседен астам ұлғайту қажет екенін айтады.