Туристік көлік қызметінің өсуіне саланың жүйелі проблемалары кедергі келтіруде

Қазақстан туристік индустрияның экономикалық өнімділігін арттыруды — туристерді көбірек тартуды, оларға кешенді турпакеттер ұсынуды жоспарлап отыр. Туризм индустриясын дамытудың 2023–2029 жылдарға арналған жаңа тұжырымдамасына сәйкес, алты жылда туристік қызметтердің жалпы қосылған құны 80% — 3,5 трлн теңгеден 6,3 трлн теңгеге дейін өсуі керек. Бұл өсімге қол жеткізу үшін Мәдениет және спорт министрлігінің (МСМ) мамандары саланы дамыту бойынша 80 іс-шараның тізімін жасады. Ол жолдарды, әуежайларды жөндеу, жол қызметтерін салу және т.б жобаларды қамтиды.

Тұжырымдаманың көрсеткіштерінің бірі — отандық және шетелдік туристер саны. ҚР СЖРА Ұлттық статистика бюросының мәліметі бойынша, былтыр Қазақстанға 4,7 млн шетелдік келген, 8,6 млн азамат отандық туристер болып есептелген. Тиісті ведомство 2029 жылға қарай саяхаттаушы қазақстандықтардың санын 11 млн-ға жеткізуді жоспарлап отыр. Жақында біз 8,6 миллион отандық келушінің барлығын неге турист деп санауға болмайтыны туралы жазғанбыз. Олардың үштен екісі — жай ғана басқа қалаға немесе өңірге туыстарына барған адамдар.

Жаңа қалаларды аралауға, табиғаттың сұлулығына тамсануға және санаторийлерде демалуға саяхаттайтын туристердің нақты саны бірнеше есе аз. 2022 жылы ұлттық табиғи саябақтарға, қорықтарға барған, санаторийлер мен курорттарда демалған қазақстандықтар небәрі 2,2 млн болса, шетелдіктер 264,7 мың ғана болды. Туризм саласы пандемиядан әлі толық айыға қоймаған 2021 жылмен салыстырғанда ішкі туризм 24,7%, ал кіру туризмі 2,5 есе өсті. Бірақ шығу туризмінің ауқымын ескерсек, бұл көрсеткіштермен мақтана алмаймыз. Былтыр Қазақстаннан басқа елдерге 7,7 млн адам барған, яғни ел ішінде демалып келгендерден кем дегенде үш есе көп.

Қазақстандағы туризм индустриясының дамуына кедергі болатын жүйелі инфрақұрылымдық проблемалардан басқа (өңірлер арасындағы нашар жолдар, жол бойындағы пункттердегі қарапайым санитарлық жағдайдың болмауы және саланың басқа да ауыр мәселелері), көлік қызметтері мен пакеттік туризмнің нашар дамуы. Мойындау керек, Қазақстанның ірі өңірлерінде де арнайы туристік автобустар аз. Бұл қызмет автобустар паркі ескі автобазалар немесе шағын жеке фирмаларда.

Сондықтан да қазақстандық мегаполистерде басқа елдердің дамыған туристік қалаларынан айырмашылығы, автобус турларын ұсынатын баннерлер, ақпараттық дүңгіршектер, промоутерлер өте сирек кездеседі. Мұндай туристік қызметтердің барлық маркетингі интернетке көшті деп болжауға болады. Біз бұл теорияны автобуспен экскурсиялық турлардың ұсыныстарына қарап тексердік. Алматы мен Астанадағы бірнеше туроператорлар автобус турларын ұсынады, бірақ жол талғамайтын көлік турларына қарағанда мұндай ұсыныстар аз.

Шартты түрде бұл қызметтер нарығын екі санатқа бөлуге болады — шетелдіктерге арналған автобус турлары және отандық туристерге арналғаны. Біріншілері әдетте қымбатырақ. Мысалы, Шарын шатқалына автобус турын бір туроператор АҚШ долларына, екіншісі 16 АҚШ долларына жарнамалауы мүмкін. Мұндай үлкен айырмашылық шетелден келген қонақтар үшін өте маңызды көптеген қызмет көрсету факторларына байланысты. Шетелдік туристерге бағытталған туроператор жоғары бағамен клиенттерге экскурсияға АҚШ долларымен алдын ала төлем жасау мүмкіндігін береді және турдың кез келген жағдайда өтетініне кепілдік береді. Сұраныс бойынша сіз ағылшын тілінде сөйлейтін гид пен қосымша трансфер қызметтерін ала аласыз.

Алматы облысында бір күнге дейінгі қала сыртындағы автобус турларының орташа бағасы бір адамға 7 мыңнан 8,5 мың теңгеге дейін (немесе 16–19 АҚШ доллары) құрайды. Көп күндік экскурсиялар қымбатырақ — 9 мың теңгеден 55 мың теңгеге дейін (немесе 20–123 АҚШ доллары). Олардың бағасына тамақтанудан кемпингке дейінгі қосымша қызметтер кіреді. Бағалар ауқымы үлкен, өйткені турист үшін билеттің соңғы құны, басқалармен қатар, топтың көлеміне байланысты. Туристер аз болса, шағын шағын автобустармен, қалаушылар көп болса, 50 орындық үлкен автобустармен тасымалданады.

Мегаполистер мен өңірлердегі туризмнің көліктік қызметінің мәселелері әртүрлі екенін атап өткен жөн. Ең ірі туристік аймақтарда — Алматыда, Астанада туристер көп және автобус турларына ұсыныстар аз. Өңірлерде туристік ағын тұрақсыз. Туроператорлардың сайттарындағы ашық ақпаратқа сүйенсек, өңірлердегі көптеген автобус турлары бекітілген бағасыз және мүлде бекітілген кестесіз ұсынылады. Бұл ықтимал күндерге бейімделуге мәжбүр болған туристердің өздері үшін де, көлік компаниялары үшін де ыңғайсыз. Қонақтардың тұрақты ағыны болмаған кезде жүргізуші мен механик бар автобусты тек туристер үшін ғана ұстау тиімсіз.

Жақында «Атамекен» ҚР ұлттық кәсіпкерлер палатасы жанындағы туризм бойынша сарапшылар тобы осындай кәсіптің табыстылығы туралы мәселені көтерді. Мұндай көліктерді жалға алу нарығында арнайы жайлы туристік автобустардың жоқтығынан сұраныс ұсыныстан асып түседі. Экономика заңдарына сәйкес, бұл жағдай бағаның өсуіне әкеліп соғады, бұл өз кезегінде әлеуетті туристерді қорқытады. Топ мамандары Алматыға өзге елден келетін туристердің қалада бір күн болса да қалмай, тікелей Қырғызстанға кететін жағдайын мысалға келтіреді. Ыстықкөлге жақын жерде турпакеттер арзанырақ, сонымен қатар көруге болатын нәрсе бар.

Қазақстандағы туристік автобус қатынасының жағдайы елдегі туризмді дамытуына кедергілердің бірі. Мысалы, Қазақстандағы туристік автобус қызметінің құны көрші Қырғызстанға қарағанда әлдеқайда жоғары, бұл Қазақстандағы туристік кәсіпорындар мен тасымалдаушылар үшін күрделі мәселелерге алып келеді. Былтыр құрылған Қырғызстанның туризмді қолдау және дамыту қоры GoBus автобус жобасын іске қосты және көліктің қолжетімділігі мәселелерін сәтті шешуде.

Өз кезегінде көрші Өзбекстан да туристік автобустардың жетіспеушілігі мәселесін шешіп, көлік қызметінің құнын арзандату мақсатында бірқатар шараларды қолға алды. Мысалы, үкімет Өзбекстан Республикасы Көлік министрлігіне қарасты «Uzautotrans service» мемлекеттік автобус компаниясын құрып, осы компанияға 20 млн АҚШ долларына 167 туристік автобус сатып алды. Сонымен қатар, облыстарда туристік автобустарды жалға берумен айналысатын компанияларды дамыту мақсатты түрде ынталандырылды, оның ішінде Өзбекстан Республикасының ЕДБ арқылы қаржылық қолдау көрсету және т. б. Нәтижесінде Өзбекстандағы туроператорлар ҚР-дағы шетелдіктерге қызмет көрсету үшін Қазақстанның өзінің туристік агенттіктеріне емес, Қырғызстандағы операторлармен байланысады, ал GoBus автобустары ҚР аумағында сәтті жұмыс істейді.

Желіде Қазақстанда әртүрлі туристік нұсқаларды жарнамалайтын шетелдік туроператорлардың пакеттік ұсыныстары шынымен де көп. Ресейдің, Қырғызстанның, Өзбекстанның шетелдік компаниялары ішкі автобус бағыттарын тек Қазақстанның өңірлері ішінде, сонымен қатар халықаралық турларды ұсынады. Бұл және басқалары қазақстандық көлік компанияларына да, туроператорларға да жақсы қызмет ете алады.

Қазақстанның көрікті жерлеріне осындай сапарлардың бағасы қызметтер пакеті ретінде көрсетілген, оларға қонақүйде тұру, тамақтану, әуежай трансфері, гид пен аудармашы қызметтері, көлік шығындары, қонақ үйді жалға алу, туристік және экологиялық төлемдер кіреді. Жалпы сомадан тек туристік автобуспен жол жүру шығындарын бөліп алу мүмкін емес. Дегенмен, мұндай турдың орташа тәуліктік құнын бағалауға болады. Ол 130–140 АҚШ доллары аралығында ауытқиды. Кейбір қырғыз операторлары тіпті күніне 48,5 АҚШ долларына турлар ұсынады. Еске салайық, бұл қазірдің өзінде тұру, жол жүру, тамақтану және гид қызметтерін ескереді.

Шетелдік туристік фирмалардан демпинг жағдайында «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасының туризм жөніндегі сарапшылар тобы мемлекетке осы проблемаға араласып, мемлекеттік қаражат есебінен туристік автобустардың жеке паркін құруды ұсынады, яғни Өзбекстан және Қырғызстанның үлгісін алуға шақырады. Бұл, әсіресе, Қазақстанда туристік автобустардың жеке құрастыру фактісіне қатысты: 52 орындық үлкен Yutong автобустары Қарағанды облысының Саран қаласында, QazTehna зауытында шығарылады. Мемлекеттік компанияны құру кезінде өндіріс жұмысшыларының нарық талаптарына қазірдің өзінде дайын болуы маңызды болады, өйткені ол кепілдіктерге, қызмет көрсетуге, техникалық қызмет көрсетуге және т. б. көптеген қарсылықтарды жабады.

Бұл ұсыныс қарала ма, әзірге белгісіз. Мұндай саябақты құру туралы түсінік жоқ. Әзірге мемлекет тарапынан көліктік туристік қызметті қолдаудың бірден-бір шарасы туристік автобустарды сатып алғаны үшін 25% көлемінде өтемақы төлеу. Бірақ мұндай инвестицияны кез келген туроператор көтере алмайды. Бұл тұрғыда Қазақстан өзінің туристік қызмет нарығын ғана емес, қазақстандық нарықты да жаулап алуға дайын көршілерінен артта қалды. Егер Қазақстан жағдайға мемлекеттік деңгейде араласпаса, мұндай қызмет көрсету нарығындағы әлі де бос тауашаны Қытай, Өзбекстан және Қырғызстанның шетелдік компаниялары алуы әбден мүмкін.