Кілем тоқушылар нарықты қорғамаса өндірісті көбейте алмайтындарын айтады

Соңғы төрт жылда Қазақстандағы кілем тоқыма өнеркәсібі іс жүзінде дамуын тоқтатты, тіпті біршама тоқырауға ұшырады. Өндіріс көлемі 2018 жылдан бері өспеді, ал 2022 жылдың соңында кілем бұйымдарының өндірісі соңғы бірнеше жылдағы өзінің ең төменгі деңгейін көрсетті. Былтырғы қаңтар–желтоқсанда қазақстандық зауыттардың цехтарынан 5,1 млн шаршы метр өнім шығарылды. 2023 жылдың алғашқы бес айында кәсіпкерлер 2,3 млн шаршы өнім өндіргені туралы есеп берді, бұл 2022 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда төрттен бірге көп. Дегенмен, бұл жағдайда қандай да бір елеулі өсім туралы айту әлі ерте, өйткені бұл динамика өткен жылдың төменгі деңгейінен үлкен өсім жоқ.

Ал, Қазақстанда мұндай тоқыма өнімдерінің нарығы белсенді түрде өсіп келеді. Егер 2017 жылы елдегі кілем нарығы 11,9 млн шаршы метр болса, 2021 жылдың соңына қарай 20,8 млн шаршы метрге дейін жетті (74,5% өскен). Былтыр желтоқсанның қорытындысы бойынша аз ғана төмендеу байқалды — 20,2 млн шаршы метрге дейін.

Қазақстандықтардың кілем, төсеніш және әртүрлі еден жабдықтарына деген өсіп келе жатқан сұранысы негізінен шетелдік тасымалдаушылар есебінен өтелуде. Пандемия жылдарында олар біздің елімізге өз тауарларын жеткізуді белсенді түрде арттырды, қазір олар Қазақстанда отандық өндірушілерге қарағанда үш есе көп кілем сатады: жылына 16 млн шаршы метрге дейін.

Осылайша, импорт Қазақстанның ішкі нарығында 74,5%, ал қазақстандық өндірушілер небәрі 25,5% үлесін алады. Бұл биыл қаңтар–мамырдағы ҚР СЖРА Ұлттық статистика бюросының соңғы мәліметтері. Ресурстардың теңгеріміне және өнімнің жекелеген түрлерін пайдалануына қарағанда, осы кезеңде ҚР-ның дүкендері мен базарларында 7,8 млн шаршы метр кілем сатылды, оның ішінде 5,8 шаршы метрі импорт.

Осы санаттағы тауарлардың Қазақстанға негізгі экспорттаушы Түркия. Оның жалпы импорттағы үлесі 60%-дан асады. Шетелдік жеткізушілер арасында екінші орында 17,5%-бен Қытай тұр. Оңтүстіктегі көршіміз Өзбекстан (4,2%) біздің нарықты белсенді дамытуда, ол өз үкіметінің жеңіл өнеркәсіпке мемлекеттік қолдауының арқасында Орталық Азия елдері мен Ресейге тоқыма тауарларының экспортын айтарлықтай арттырды.

Қазақстанда тоқымашылар өз тауарларын экспортқа жөнелтетінін статистикалық деректер де көрсетеді. Алайда, отандық өндірілген кілемдерді шетелге жеткізу үлесі аз: өндіріс көлемінің 12,8% ғана. 2023 жылдың қаңтар–мамыр айлары үшін бұл небәрі 290 мың шаршы метр.

Таяуда Шымкентте өткен бірінші республикалық Otandyq kilem forumy форумында қазақстандық тасымалдаушылар өз нарығында неліктен толыққанды жұмыс істей алмайтындарын айтты. Еліміздің үшінші мегаполисінің индустриалды өңірінде саладағы ең ірі зауыттар — «Bal Textile» ЖШС мен «Назар-Текстиль» ЖШС бар.

«Ішкі кілем нарығын импорттық тауарлардан қорғауды күшейту қажет: кедендік салықты немесе шартты кедендік бағаны көтеру керек. Сондай-ақ халықаралық саудада әділдік пен теңдік болуы керек. Мысалы, Түркиядан көптеген импорттық тауарлар келеді, бірақ бұл елге экспортталатын біздің отандық дайын өнімдерге жоғары кедендік салық салынады. Біз Қазақстанға шетелден келетін кілем бұйымдарының шартты бағасын килосына 10 АҚШ доллары деңгейіне дейін көтеруді ұсынып отырмыз. Бұл шара тек кілемдерге ғана емес, жалпы сырттан келетін тауарларға да қатысты», — дейді Bal Textile басшысы Талғат Ысқақов.

Айтпақшы, Тәжікстан бір кездері осылай жасап, кілем импортына кедендік баж салығын 30%-ға дейін көтеріп, бес жылда өз өндірісін 2,5 есе арттырған.

Қазақстандағы кілем тоқымасының басқа да маңызды мәселелерінің қатарында өзіндік шикізат базасының жоқтығы бар. Қазіргі уақытта ҚР-да кілемдер синтетикалық жіптерден тоқылады. Олар, өз кезегінде, полипропилен түйіршіктерінен өндіріледі, бұл табиғи газды өңдеу өнімі. Қазір кілемге қажетті шикізат Түркиядан әкелінсе, аксессуарларды Қытай мен Бангладештен жеткізеді. Өткен жылдың соңында Атырауда полипропилен шығаратын Kazakhstan Petrochemical Industries компаниясының мұнай-химия зауыты ашылды. Қазақстандық тоқымашылар жаңа өндірісте басқалармен қатар полипропилен жіптерін жасауға жарамды түйіршіктер өндірісі жолға қойылады деп үміттенеді. Қазірдің өзінде алдын ала келісімдер бар.

Кілем өнімдері бағасының динамикасын қарастыратын болсақ, соңғы бір жылда кілемдер мен төсеніштер құнының өсуі жалпы инфляция дәлізінде сақталғанын атап өтуге болады. Ешқандай маңызды серпіністер байқалмады. 2023 жылдың маусымында өсім 14,6% шегінде болды, ал ең жоғары көрсеткіш — 18,8%-ға дейін өскен — былтырғы желтоқсанында тіркелді.