ҚР-дағы шетелдік ЖОО үлесі 1,7%-ға дейін азайды

Соңғы бірнеше жылда Қазақстанда жұмыс істеп тұрған ЖОО саны 122-ден 116-ға дейін азайды. Жабылған оқу орындарының саны алтаудан көп. Мысалы, 2021 жылы ҚР Білім және ғылым министрлігінің (Ғылым және жоғары білім министрлігі) Білім және ғылым сапасын қамтамасыз ету комитеті сегіз жоғары оқу орнының жұмысын тоқтатқан хабарлады. 2022 жылы сот шешімімен тағы үш қазақстандық ЖОО білім беру лицензиясынан айырылды. Сонымен қатар бұл жылдары елімізде жаңа университеттер мен институттардың филиалдары ашылды.

2017–2022 жылдарға арналған меншік түрлері бойынша ЖОО құрылымы жоғары білім беру жүйесін трансформациялау нәтижелерін көрсетеді. Көптеген мемлекеттік университеттер жеке меншікке айналды. Бұл саладағы мемлекеттік мекемелердің үлесі 2017 жылдан бері 38,5%-дан 25,9%-ға дейін, абсолютті санда 47-ден 30-ға дейін қысқарған. Сондай-ақ шетелдік меншіктегі ЖОО саны 5-тен 2-ге, ал олардың үлесі 4,1%-дан 1,7%-ға дейін азайғанын атап өтуге болады.

Тиісінше, шетел университеттерінде оқитын студенттер саны да әлдеқайда азайды. ҚР-дағы 578,2 мың адамның 4,2 мыңы ғана шетелдік ЖОО-да оқиды. Соңғы бірнеше жылда мұндай оқу орындарына түсіп, оқып жатқандар саны 23,5% азайған.

Сонымен қатар, шетелдік ЖОО-да білім алуға ынталы жастардың саны әлдеқайда көп. Еуразиялық экономикалық одақтағы талапкерлер ең көп шығатын ел Қазақстан екені тегін емес. 2021/2022 оқу жылында ҚР-дан 61 мыңнан астам студент ЕАЭО-ның басқа елдерінің университеттерінде білім алды.

Қазақстанда бизнес-жоба ретінде шетелдік университетті басқару және оны ұстау оңай емес. Бұған жоғары білімді мемлекетке қайтару деңгейі, жоғары білім саласындағы қатаң бақылау және ЖОО-ны мемлекеттік сатып алу арқылы қаржыландыру үлесі әсер етіп отыр. Бұл мемлекеттік, жеке және шетелдік университеттердің 2022 жылға арналған қаржылық көрсеткіштерін салыстыру кезінде байқалады. Барлық студенттердің бестен бір бөлігі ғана мемлекеттік университеттерде оқитынына қарамастан, бұл университеттер Қазақстанның жоғары білім саласындағы барлық табысының 94,1%-на ие. Мәселен, былтырғы жалпы 3,9 трлн теңге табыстың 3,7 трлн теңгесі мемлекеттік университеттерге тиесілі. Олар сондай-ақ ең көп трансферттерді күрделі шығындарға және негізгі құралдарды сатып алуға алады.

БАҚ журналистеріне берген сұхбатында Челябі мемлекеттік университетінің Қостанай филиалының басшысы олардың университеті бұрын-соңды ҚР Білім министрлігінен грант алмағанын және бұған «студенттер шетел университетінің филиалында білім алғаны себеп болғанын» атап өтті. Университет материалдық-техникалық базаны жабдықтау мәселелерімен де дербес айналысты.

Алайда Қазақстанда шетелдік меншіктегі университеттердің заңды тәуелсіз филиалдары санаулы ғана. Дәлірек айтсақ, олардың саны екеу. Алайда елде шетелдік университеттердің қатысуы кеңінен тараған. Соңғы жылдардағы үрдіске сүйенсек, Қазақстан шетелдік ЖОО филиалдары бақыланатын жұмыс істеу жолына түсті, бұл ретте шетелдік ЖОО өкілдіктері тек жұмыс істеп тұрған қазақстандық жоғары оқу орындарының жанынан ашылып, заңды түрде жеке кәсіпорын ретінде тіркелмеген. Мәселен, биыл Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе облыстық университетінің жанынан Шотландияның Хериот-Уатт университетінің филиалы ашылып, үш инженерлік білім беру бағдарламасы бойынша студенттерді қабылдай бастады. Ақтауда Ш. Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университетінің базасында Қазақстан-Неміс тұрақты инженерлік институтының филиалының тұсаукесері өтті.

Шетелдік инвестиция арқылы жоғары білім саласындағы бизнесті ілгерілету өте күрделі мәселе. 2017–2022 жылдарға шетелден ЖОО-ға трансферттерді қарасаңыз, онда ҚР-дағы ЖОО-лардың жиынтық табысының ауқымында олар мардымсыз болып көрінеді. Мәселен, былтыр қазақстандық ЖОО-ларға 486,9 млн теңге трансферт аударылған (2017 жылмен салыстырғанда 22,2% көбейген).

Қазақстанның дәл шетелдік инвесторлар есебінен білім беруді қаржыландыруды айтарлықтай ұлғайтуға әлеуеті мен мүмкіндіктері бар екенін атап өткен жөн. Өкінішке қарай, шетелдік компаниялардың иелігіндегі жаңа университеттердің ашылуы кейде түрлі сылтаулармен ұзақ жылдарға кешіктіріліп жатады. Бұл елдің шетелдік инвесторлар алдындағы беделіне нұқсан келтіреді және Қазақстанды болашақта тек білімге ғана емес, басқа салаларға — өнеркәсіпке, қаржыға, экологияға да инвестиция салу мүмкіндігінен айырады. Орталық Азия университетінде (ОАУ) жағымсыз жағдай орын алды, оны ашу туралы келісімге Қазақстан үкіметі сонау 2000 жылы қол қойған. 23 жыл бұрын үш мемлекеттің – Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстанның президенттері өз елдерінің шалғай таулы аймақтарында бір университеттің филиалдарын салуға келісті. ОАУ Ага Хан IV Даму желісінің (AKDN) инвестициялық бастамасы және Лиссабонда дипломатиялық миссиясы бар. AKDN сайтының хабарлауынша, ұйым үш елдегі Орталық Азия университетінің құрылысына инвестицияға 750 млн АҚШ долларын бөлген.

Қырғызстан мен Тәжікстан келісімнің өз бөлігін орындады: Нарын және Хорог қалаларында университет ғимараттары мен кампустары бар ғимараттар кешендері салынды. Бұл елдерге шетелдік инвестиция толығымен игерілді. ОАУ-дың Қырғыз және Тәжік филиалдары тіпті әлемнің түкпір-түкпірінен осы елдерге келген алғашқы түлектерін шығарды. Айтпақшы, қазақстандық студенттер де ОАУ-де Ұлыбритания, Канада және АҚШ-тың жетекші университеттерінің білім беру бағдарламаларын оқығысы келеді. Түлектеріміз Нарын және Хорог қалаларындағы кампустарда білім алып жатқаны белгілі және биыл ҚР-дан 100-ге жуық талапкер осы оқу орнының қырғыз және тәжік филиалдарына оқуға түсу үшін құжат тапсырған. ОАУ-дың қазақстандық филиалы Жетісу облысындағы Текелі қаласының маңында салынуы тиіс болатын. Орталық Азияның түкпір-түкпірінен студенттер инженерлік-техникалық ғылымдарды оқып, бизнес пен менеджмент бойынша білім беру бағдарламаларын меңгереді деп жоспарланған болатын. Ұсынылған құрылыс алаңына жол төселген. Инвестор жер телімін сатып алып, «ҚазҚСҒЗИ» АҚ-да сейсмологиялық тәуекелдерді бағалау, құрылыс алаңдарын дайындау, кеңселерді жайластыру, қадаларды сынау үшін төледі. Мұның барлығына 34 млн АҚШ долларынан астам қаржы жұмсалды, деді ОАУ үкіметпен мен қоғаммен байланыс жөніндегі өкілі Райхан Сисекенова БАҚ өкілдеріне берген сұхбатында.

2010 жылы Қазақстан үкіметі шартқа хаттаманы ратификациялау туралы заң жобасын түсіндірместен ҚР-ның парламентінен кері қайтарып алды. ҚР Ғылым және жоғары білім министрі Саясат Нұрбектің жауабына қарағанда, ел басшылығы әлі де осы бағытты ұстанып келеді. Шенеунік халықаралық келісімді денонсациялау туралы үкімет деңгейінде шешім қабылданғанын айтты. Дегенмен, халықаралық стандарттарға сәйкес денонсация процесі бір мезгілде және біржақты түрде жүрмейді. Елдің келісімдерін неліктен бұзғанын түсіндіруге және инвестордың қазірдің өзінде шеккен шығындарын өтеу мәселелерін талқылауға көп уақыт бөлу керек. Шетелдік инвесторға осылай жасау арқылы Қазақстан тағы бір шетелдік ЖОО ашу мүмкіндігінен айырылып қана қоймай, кез келген уақытта пікірін өзгертіп, сөзінен «қайта алатын» сенімсіз серіктес ретінде көрсетті. AKDN халықаралық ұйымының беделін ескере отырып, орын алған оқиға басқа халықаралық қаржы институттары мен әлемдік БАҚ-тың назарын аударуы мүмкін, олар Қазақстанның тиімсіз инвестициялық саясаты туралы тиісті қорытынды жасайды.