Елде ферроқорытпа, алюминий және алтын өндірісі артты

ҚР-ның тау-кен металлургия кешені (ТМК) Қазақстанның экономикалық дамуы мен әлеуметтік әл-ауқатын арттыруда орасан зор рөл атқаратын маңызды өнеркәсіп салаларының бірі.

Саладағы жыл қорытындысы айтарлықтай оң. Мәселен, 2022 жылғы қаңтар–желтоқсанда металл кендерін өндіру көлемі бір жыл бұрынғы 3,28 трлн теңгемен салыстырғанда құндық мәнде 3,42 трлн теңгені құрады, ал металлургияда 2021 жылғы 7,68 трлн теңгенің орнына қазірдің өзінде 9 трлн теңгеден астам өнім шығарылды. Металл рудаларын өндіру құндық мәнде тау-кен өндіру секторының жалпы өнімінің 14%-ға жуығын қамтамасыз етті, ал өңдеу өнеркәсібіндегі металлургияның үлесі 44%-ға жуықтады. Жалпы, ТМК республикадағы жалпы өнеркәсіп өндірісінің шамамен 26%-ын берді, яғни республиканың бүкіл өнеркәсібінің төрттен бірінен астамы металл өндіру мен өңдеуге негізделген.

Металл кенін өндіру құрылымында темір рудасы 684,3 млрд теңгені, түсті металл рудалары 2,73 трлн теңгені құрады. Металл өндірісі құрылымында қара металлургия 3,17 трлн теңгені, негізгі асыл және түсті металл өндірісі 5,82 трлн теңгені, металл құю 25 млрд теңгені құрады.

Физикалық мәнде қара металлургияда ферроқорытпалар өндірісінің өскені байқалады (2,6%, 2,1 млн тоннаға дейін), бірақ болат өндіру 8%, 4,1 млн тоннаға дейін, ал шойын — 10,3%, 3,2 млн тонна дейін азайды. Түсті металлургияда алюминий өндіру аздап (0,2%, 1,6 млн тоннаға дейін) көбейсе, мыс өндіру сәл (1,2%, 453 мың тоннаға дейін) төмендеді. Қорғасын мен мырыш өндірісі тиісінше 108,8 мың және 266,3 мың тоннаға дейін төмендеді. Алтын өндіру 13% өсіп, 129,6 тоннаны құрады.

Экспортқа келетін болсақ, 2022 жылдың 11 айының қорытындысы бойынша металл мен металл бұйымдары еліміздің жалпы экспортының 14%-дан астамын (11 млрд АҚШ доллары) және ТМД елдеріне экспорттың шамамен 21%-ын (2,8 млрд АҚШ доллары) құрады. Салыстыру үшін айтсақ, бұл азық-түлік, химия, жеңіл өнеркәсіп және ағаш өңдеу өнімдерінің экспортынан 1 млрд АҚШ долларына жуық артық.

ҚР тау-кен металлургия кешенінің түсті металл өндіру және өңдеу саласындағы негізгі ірі кәсіпорындары «Қазақмыс корпорациясы» ЖШС, «Казцинк» ЖШС, «Қазақстан алюминийі» АҚ, «Қазақстан электролиз зауыты» АҚ, «Өскемен титан және магний комбинаты» АҚ және т. б. Темір рудасын өндіру және қара металлургия саласында негізгі кәсіпорындар «АрселорМиттал Теміртау» АҚ, «Қазхром» ТҰК, Жәйрем ТБК, Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі (ССТӨБ), «Теміртау электрометаллургиялық комбинаты» АҚ және т. б.

ҚР Тау-кен металлургия кешенінің рөлі туралы айта келе, Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің басшысы Марат Қарабаев бұл саланың республиканың жалпы ішкі өніміндегі үлесі 9%-ға жуықты құрайтынын атап өтті. 2022 жылы салада 3,5 мың тұрақты жұмыс орнын құрумен 232 млрд теңгені құрайтын 19 жаңа инвестициялық жоба жүзеге асырылды.

2023 және одан кейінгі жылдары да секторда жаңа қуаттар мен кәсіпорындарды енгізу жоспарлануда. Мәселен, Қарағанды облысындағы «Саран» индустриялық аймағының аумағында үш металлургия кәсіпорны салынбақ: мырышталған болат зауыты, құбыр зауыты және ыстық мырыштау зауыты салу жоспарлануда. Инвестициялар көлемі 478 млн АҚШ доллары деңгейінде күтілуде. Жаңа кәсіпорындар 2 мыңнан астам жаңа жұмыс орнын ашады.

Өз кезегінде, QazSpetsSteel Ақтөбе облысында рельстер, теміржол дөңгелектері, құрылыс және конструкциялық арматура шығаратын болат зауытын салу жоспарланған. Жобаға инвестиция көлемі 587 млн АҚШ доллары деңгейінде күтілуде. Зауыттың қуаттылығы жылына 800 мың тонна өнімді құрайды.

Жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар да кеңейіп келеді. Мысалы, ERG тобына кіретін Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі (ССТӨБ) құрамында темірі жоғары BF түйіршіктерінің сынақ партиясын шығарды. Жаңа өнімнің сипаттамаларын растайтын халықаралық сертификат алынды. Кәсіпорында концентрат өндірудің технологиялық сызбасын жаңарту бойынша жұмыстар басталды. 2023 жылдың бірінші тоқсанында өнеркәсіп кешеніне негізгі технологиялық жабдықтар жеткізіледі. Құрылыс-монтаж жұмыстарымен бірге инвестиция шамамен 2,8 млрд теңгені құрайды. Өндірісті модернизациялау және жаңа өнімдерді алу қазіргі геосаяси жағдайдағы өте өзекті: бұл ССТӨБ-қа жаңа сату нарықтарына, соның ішінде Еуропаға шығуға мүмкіндік береді, бұл өндірістің құлдырауына әкелген ресейлік серіктестерінің ұшыраған санкциясын айналып өтуіне мүмкіндік береді.

Салаға күрделі салымдарға келетін болсақ, 2022 жылдың 12 айында металлургия саласында 606,3 млрд теңгені және металл кендерін өндіруде 689,2 млрд теңгені құрады. Республикада өнеркәсіп секторындағы негізгі капиталға салынған инвестициялардың жалпы көлеміндегі тау-кен металлургия кешенінің жалпы үлесі айтарлықтай 18%-ға жетті.

Тікелей экономикалық әсерден басқа, ТМК қазақстандықтардың әлеуметтік әл-ауқатына орасан зор әсер етеді. Мәселен, 2022 жылдың қорытындысы бойынша, тау-кен-металлургия кешені ҚР өнеркәсіп саласындағы жұмыскерлердің жалпы санының 27%-дан астамын құрады. Елдегі өңдеу өнеркәсібіндегі барлық жұмысшылардың 30%-ға жуығы металлургияда, ал тау-кен секторындағы жұмысшылардың 44%-ға жуығы металл рудасы өндірісінде жұмыс істеді.

Саладағы жалақы дәстүрлі түрде жаман емес. Мәселен, 2022 жылдың соңғы тоқсанында ҚР-да орташа айлық атаулы жалақы 338,7 мың теңге, өнеркәсіпте — 474,3 мың теңге, металлургияда — 537,5 мың теңге, металл рудаларын өндіру сегментінде — тіпті 558,3 мың теңге болды. Яғни, ТМК қызметкерлері елдегі орташа жалақыдан 60%–65% артық алады.

Оның үстіне, мысалы, 2023 жылдың 1 қаңтарынан бастап ERG тобы топтың өндірістік кәсіпорындары қызметкерлерінің жалақысын 15% өсірді. Жалақы қорын ұлғайту үшін қосымша 60 млрд теңге бөлінді.

Сонымен қатар, ТМК кәсіпорындары еліміздің моноқалаларын және жалпы олар орналасқан өңірлерді дамытуға қолдау көрсетеді. Мысалы, KAZ Minerals — Екібастұзды, Казцинкті — Алтай мен Риддерді, ERG — Хромтауды, Рудныйды, Ақсуды және т. б. дамытып жатыр. Мысалы, «Казцинк» компаниясы «өз» қалаларында әртүрлі әлеуметтік маңызды салаларда — білім беру мекемелеріне қолдау көрсетуден бастап, апатты жағдайда жылу электр станцияларының жұмысын қалпына келтіруге көмек көрсетуге дейін өмір сүру сапасын дамытуға және жақсартуға белсенді түрде қатысады.

Өз кезегінде ERG Ақтөбе, Қостанай және Павлодар облыстарындағы мектептерді цифрлық технологиялармен қамтамасыз етуге өз үлесін қосады, Ақтөбе мен Хромтау қалаларындағы «жасыл мектеп» бастамасын қолдайды және жалпы алғанда «өз» өңірлерінің халқы мен бизнесіне қолдау көрсетеді.

ШОБ-ты қолдау тау-кен компаниялары үшін бөлек маңызды мәселе. Оның ішінде, мысалы, кәсіпкерлерді 3%-бен несиелеуге (ERG Хромтау моноқаласын дамыту аясында) және кәсіпкерліктің дамуында үлкен рөл атқаратын жергілікті тауар өндірушілерден сатып алуға қаражат бөледі. Мәселен, 2022 жылы қарашада топ 1,63 трлн теңгеге тауарлар мен қызметтерді сатып алды, оның ішінде қазақстандық компаниялардан сатып алу көлемі 1,24 трлн теңгені құрады.

Өз кезегінде «Казцинк» серіктестік серіктестерінің жыл сайынғы форумы аясында «Серіктес» бизнес-жобалары байқауының қорытындысы бойынша 13 отандық тауар өндірушімен жалпы құны 18 млрд теңгеден асатын меморандум мен офтейк келісімшарттар жасасты.

Осылайша, геосаяси дағдарысқа байланысты бірқатар қиындықтарға қарамастан, ҚР тау-кен металлургия кешені жалпы тұрақты динамикасын сақтап отыр және ҚР экономикасы мен азаматтардың әл-ауқатын арттыруда маңызды рөл атқарады және ары қарай өсім күтілуде. Атап айтқанда, ИИДМ ТМК бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында таяу жылдары минералдық-шикізаттық базаны толықтыру, жер қойнауын пайдаланушылардың бір платформада бизнес-процестерді оңайлату және автоматтандыру, базалық металды дайын өнімге дейін жеткізу үшін терең өңдеу шаралары қабылданатынын мәлімдеді.