Қалай болғанда да, 2000–2020 жылдар аралығында көрсеткіш тұрақты. Соңғы екі жылда ресми деректер жоқ

Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің (ҚР ЭГТРМ) деректеріне сәйкес 2000 жылдан бастап 2020 жылға дейін Қазақстанда тасымалдау кезінде шамамен 13% су үнемі шығындалып келді. Елдегі суару жүйесі кеңес дәуірінен қалған, жөндеуді қажет етеді. Оның нашар жағдайына байланысты каналдар арқылы ағып жатқан су буланып кетеді немесе егістіктер мен көкөніс бақтарына жетпей кетеді.

Егіс маусымы басталысымен суармалы су проблемасы халықтың едәуір бөлігі ауылдық жерлерде тұратын және АӨК-те жұмыс істейтін Қазақстанның оңтүстік қуаң аймақтарында аса өзекті болып отыр.

Соңғы екі онжылдықта Қазақстанда тасымалдау кезінде судың шығыны шамамен бірдей болды және небәрі бес пайыздық тармаққа — 11%-дан 16%-ға дейін ауытқып отырды. Көрсеткіштер осы шектен шығуы 2015 жылы болды: онда — кем дегенде ресми статистика бойынша шығындар — 7%-ға дейін күрт төмендеді, бірақ келесі жылы бұрынғы пессимистік деңгейге қайта келді.

Сонымен бірге, БҰҰ Еуропалық экономикалық комиссиясының есебінде ұсынылған су шығындары туралы мәліметтер Экология министрлігі ұсынатыннан өзгеше. Мысалы, комиссия 2014 жылы ҚР-да тасымалдау кезінде 2,86 млрд текше метр, ал ҚР ЭГТРМ Су ресурстары комитеті — 3,06 млрд текше метр су шығынын көрсетті.

Сонымен қатар, БҰҰ ЕЭК тарапынан шығындарды бағалау Экология министрлігіне қарағанда пессимистік болып көрінеді. Осылайша, есепте тасымалдау кезінде су шығыны ауыл шаруашылығы тұтынушылары үшін су тұтыну көлемінің орта есеппен 60%-ын, өнеркәсіптік тұтынушылар үшін шамамен 40%-ын және коммуналдық шаруашылықтар үшін 50%-ын құрайтыны айтылған.

Өңірлер туралы деректерді БҰҰ ЕЭК есебінен ғана алуға болады, ал ең соңғысы — 2014 жылғы деректер. Мәселенің өткір өзектілігіне қарамастан, ҚР ЭГТРМ соңғы деректерді ұсынбады.

БҰҰ құжатына сәйкес, су шығындары бойынша күмәнді «көшбасшылықты» өте құрғақ және ыстық аймақ ретінде сипатталатын Қызылорда облысы сақтап отыр. 2011 жылдан 2014 жылға дейін суару жүйесінің нашарлауына байланысты бүкіл ел бойынша су шығындарының орташа есеппен 40%-ы осы облысқа тиесілі болды (тікелей 2014 жылы — 36,4%).

Деректер соңғы жылдары жаңартылмағанына қарамастан, өңір әлі де суару суының жетіспеушілігінен зардап шегеді деп айтуға негіз бар. Біз жақында еліміздің барлық дерлік басшылығы шоғырланған Қызылорда облысында су тапшылығы күріш егу көлемінің 11 мың га қысқаруына алып келгенін жазған болатынбыз. Сырдариядағы су деңгейінің төмен болуына байланысты өңірді сумен қамтамасыз ету жыл сайын қиындай түсуде.

Антилидерлердің үштігіне тағы екі оңтүстік өңір — Алматы және Жамбыл облыстары (2014 жылы Қазақстан бойынша су шығынының 26,5% және 17,7%) кірді. Үш проблемалық өңір елдегі барлық шығындардың 80%-дан астамы үшін «жауапты» болды. Егер оларға Оңтүстік Қазақстан облысын (бүгінгі күні — Түркістан облысы және Шымкент қаласы) қосатын болсақ, онда осы төрт өңірге тасымалдау кезіндегі барлық су шығынының 90%—ы тиесілі болды.

Қазақстан Азия Даму Банкі (АДБ) мен Халықаралық қайта құру және даму банкінен (ХҚДБ) кем дегенде екі ірі кредит алғанына қарамастан, суару жүйесін әлі күнге дейін қалпына келтіре алмады. Екі кредит те суару жүйесін жаңғыртуға және суды тиімді пайдалануды қолдауға бағытталды.

• 2014 жылы ХҚДБ Қазақстанмен су ресурстарын тиімді пайдалануды және суару инфрақұрылымды жаңғыртуды қолдауға 102,9 млн. АҚШ доллары мөлшеріндегі қарыз туралы келісімге қол қойды.

• 2019 жылы АДБ «Қазсушар» РМК-ға Қазақстанның төрт облысында 171 мың га жерге қызмет көрсететін суару желілерін қалпына келтіруге және жақсартуға көмек көрсету үшін 249,8 млн. АҚШ долл. мөлшерінде қарызды мақұлдады.

Сонымен қатар, Қазақстандағы су шығынының деңгейі өңірдегі ең дағдарысты деңгей емес екенін атап өткен жөн. Орталық Азияның су айдайтын мұнарасы деп жиі аталатын көрші Қырғызстандағы шығындар ҚР көрсеткіштерінен бірден екі есе асады: ел жыл сайын алынатын судың төрттен бір бөлігін жоғалтады. Ресей, өз кезегінде, 2010 жылдан 2020 жылға дейін, ресми мәліметтер бойынша, теріс көрсеткішті қатаң түрде 11% деңгейінде сақтады.