Былтыр Қазақстан қатты тұрмыстық қалдықтарды (ҚТҚ) кәдеге жарату көрсеткіші бірнеше пайыздық тармаққа төмендеді. Егер 2022 жылы өңделген қатты тұрмыстық қалдықтардың үлесі 25,4% болса, былтыр 23,9% болған. Оның себебі қалдықтарды өңдейтін зауыттардың динамикасында емес, есептеудегі қателіктерде. 2023 жылға дейін елордада қайта өңделген қалдықтардың үлесі қате көрсетілген екен: 75,2%. Алайда, ҚР Экология және табиғи ресурстар министрлігінің (ЭТРМ) мәліметінше, бұл өңделген емес, сұрыпталған коммуналдық қалдықтар. Нақтырақ айтсақ, еліміздің бас қаласында ҚТҚ-ны қайта өңдеу үлесі небәрі 17,1%. Ұлттық индикаторға Астананың 2023 жылға дейінгі қате мәліметтері әсер етіп, оны шын мәніндегіден жоғары етіп көрсетті. 2021-2022 жылдарға арналған деректерге түзетулер ҚР Ұлттық статистика бюросының (ҰСБ) есебінде көрсетілмеген. Ол кезде көрсеткіш төмен болуы мүмкін.

2023 жылғы ұлттық индикаторды қайта есептегеннен кейін кезеңнің соңына дейін жоспарланған 27%-ға жету мүмкін болмайтыны белгілі болды. Соның салдарынан өңдеу үлесі өспей, тіпті азайған. Жиналған қалдықтардың көлеміне келетін болсақ, олар аздап азайды. Соңғы бір жылда Қазақстанда 4,1 млн тонна қатты тұрмыстық қалдықтар жиналды (2022 жылмен салыстырғанда 4,7% азайған).

Қазақстанның «жасыл» экономикаға көшу тұжырымдамасына сәйкес, 2030 жылға қарай елімізде коммуналдық қалдықтарды қайта өңдеу көрсеткіші 40%-ды құрауы тиіс. Бұл көрсеткішке қол жеткізілетіні әлі белгісіз, өйткені соңғы жылдары елімізде қалдықтарды басқару жүйесінің әр деңгейінде көптеген мәселелер жинақталған. Әрбір бес қазақстандықтың төртеуі ғана қоқыстарды коммуналдық қызметтер босатып, шығаратын арнайы контейнерлерге тастауға мүмкіндігі бар. ҚР ЭТРМ мәліметінше, қазақстандықтардың 19%-ы ҚТҚ-ны жинау және шығару қызметтеріне қол жеткізе алмайды. Үйлерін көмірмен жылытатын ауыл тұрғындарының тағы бір қиындығы — күлді апаратын жері жоқ.

Екінші үлкен мәселе — инфрақұрылымның баяу дамуы. 5 ақпанда Орталық коммуникациялар қызметінің сайтында жарияланғандай, ҚР Экология және табиғи ресурстар министрі Ерлан Нысанбаевтың айтуынша, қазір елімізде 82 мың контейнер жетіспейді. Ірі қалалардағы коммуналдық кәсіпорындар қоқыс шығаруға техниканың жетіспейтінін айтады. Ал ең бастысы: елімізде полигондардың аз ғана бөлігі заманауи экологиялық қауіпсіздік стандарттарына сай салынған. 3 мың полигонның тек 20,6%-ы ғана санитарлық нормаларға сай. Қалғандары толып кеткен, заңдастырылмаған немесе қалдықтарды нығыздаудың ескі әдістерін қолданады.

Бұл тосқауылдар құрылыс қалдықтарын қоғамдық қоқыс алаңдарына тастауға тыйым салумен қоса келесі үлкен мәселеге — өздігінен қоқыс полигондарының үнемі пайда болуына себеп болады. Бұл жағдайға шенеуніктердің жиі айтатын халықтың экологиялық мәдениетінің төмендігінен бөлек, тұрғындардың коммуналдық кәсіпорынға қалдықтарды тым қымбатқа бермей, жүйелі түрде өткізіп тұруына жағдайдың жоқтығы себеп болып отыр. «Қоқысты полигонға апарғаннан гөрі айыппұл төлеу арзанырақ», — деп шенеуніктер қоқысты дұрыс емес жерде сақтағаны үшін айыппұл мөлшерін көбейтуді ұсынды. Статистикалық мәліметтер елімізде жыл сайын пайда болатын заңсыз қоқыс полигондарының саны мыңдағанын көрсетеді. Былтыр 5,5 мыңы ашылып, оның 86%-ы жойылды. Олардың саны әлі де жоғары болып отырғанына қарап, рұқсат етілмеген үйінділердің пайда болу себептерін анықтау басты міндет емес. Билік полигондарды анықтаған кезде ғана жойылуы туралы есеп береді.

Барлық мәселелерді жүйелеу және іс-шаралар жоспарын жасау үшін әкімдіктерге 2023 жылдың 1 қарашасына дейін қалдықтарды басқарудың жеке бағдарламаларын әзірлеп, бекіту керек болды. Алайда, 2023 жылдың соңына қарай әкімдіктердің 75%-ы бұл жұмысты атқаруға да кіріспеді. Желтоқсанның 19-да өткен үкімет отырысында тиісті ведомство басшысы бұл мерзімді 2024 жылдың 1 шілдесіне дейін ұзартуды ұсынды. Әкімдіктердің міндеттеріне полигондар үшін жер телімдерін бөлу және есепке алу, қажетті инфрақұрылыммен қамтамасыз ету, сұрыптау желілері мен қалдықтарды қайта өңдеу зауыттарын салу үшін мемлекеттік-жекешелік серіктестік (МЖС) аясында инвесторларды тарту бойынша жұмыс бар.

БАҚ-тағы көптеген жарияланымдарға қарағанда, қалдықтарды өңдеу саласындағы мемлекет пен бизнестің серіктестігі мәселесі былтыр кәсіпкерлердің алдында маңызынан айырылды. Міне, «KazWaste Қазақстан қалдықтарды басқару қауымдастығы» өзін-өзі реттейтін ұйым өкілдері өз парақшасында бірнеше мысал келтірді. Өткен шілдеде Алматы әкімдігі қоқыс шығаратын ірі компанияны нарықты монополиялады деп айыптап, содан кейін МЖС келісімін бұзу туралы шешім қабылдады. Ақтөбеде де жергілікті билік коммуналдық кәсіпорынмен ынтымақтастығын тоқтатып, соның салдарынан үш апта бойы қаладан қоқыс алынбады. Жағымсыз иіске жол бермеу үшін тұрғындар жазда терезелерін жабуға мәжбүр болды. Риддерде қалдықтарды жинайтын «Фирма Эталон» ЖШС компаниясы тұтынушыларға жіберген хаттарында төмен тариф бойынша бұдан былай шығынмен жұмыс істей алмайтынын мәлімдеген. Кәсіпорын көмектің орнына Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігінің Шығыс Қазақстан облысы бойынша департаментінен заңды бұзғаны туралы ескерту алды. KazWaste сарапшыларының пікірінше, «тарифтер проблемасы және қалдықтарды жинау және шығару үшін төлемнің төмен жиналуы бүкіл Қазақстанда жиі кездеседі. Компаниялар қазіргі жағдайға қарамастан жұмыс көлеміне төтеп беруге тырысуда».

Өңдеу кезеңінің өзіндік қиындықтары бар. Қатты қалдықтарды бөлек жинау деңгейі төмен болғандықтан (кем дегенде «ылғалды» және «құрғақ» фракцияларда) оларды сұрыптау қолмен жүргізіледі. Қайта өңдеуге жарамды қалдықтардың үлесі аз болып қалады. Сұрыптау желілері кезеңінде кәсіпорындар өңдеуге немесе сатуға болатын қайта өңдеуге жарамды заттарды ғана алуға мүдделі. Әдетте, бұл ПЭТ бөтелкелері және басқа полиэтилен өнімдері, макулатура, тұрмыстық және компьютерлік техника, шиналар. Қайта өңдеу нарығына кәсіпкерлік қызығушылықты ҚР ЭТРМ-ге қарасты Tabigat.gov.kz қоршаған ортаның жай-күйі туралы ұлттық деректер банкі жариялаған қабылдау пункттерінің интерактивті картасынан көруге болады. 2024 жылғы 5 наурыздағы жағдай бойынша әр облыста және мегаполисте пластик пен макулатураны қабылдау пункттері бар. Еліміздегі 20 өңірдің 13-де тұрмыстық техника, тек үшеуінде ағаш, Ақтөбе облысында ғана пайдаланылған сүзгілер қайтарылады. Фандоматтар әзірге тек Астанада орнатылған.

ҚР ЭТРМ мәліметінше, 2024–2026 жылдары бюджет үздік еуропалық тәжірибені ескере отырып, жаңа қалдықтарды кәдеге жарату және қайта өңдеу зауыттарын іске қосу жобаларын қаржыландыруға 200 млрд теңге бөлуге дайын. Алдын ала пулға 60 млрд теңгенің 11 жобасы кірді. Мемлекет бұл ақшаны 3%-бен беруге дайын. Елімізде 1,5 жылға жуық мемлекеттік субсидиялау жүйесі жұмыс істемей, оның көмегінсіз ҚТҚ жинап, өңдейтін 100-ден астам жеке кәсіпорын банкротқа ұшырап, жабылып қалған соң ақша кезегі бола ма?