Бұл ретте қолайсыз немесе қауіпті жағдайларда жұмыс істейтіндердің саны тек өсіп келеді

«Жасыл» жұмыс орындарында жұмыс істейтін қазақстандықтардың саны соңғы бірнеше жылда 18,2% азайды. ҚР СЖРА Ұлттық статистика бюросының «Талдау» ақпараттық-талдау жүйесінің дерегінше, былтыр өз еңбегімен еліміздегі қоршаған ортаның сапасын қорғауға және қалпына келтіруге үлес қосқандардың саны небәрі 48,9 мың адамды құрады. 2019 жылы олардың саны 59,7 мың адам болған. Қазақстанда өткен жылдардағы статистика жоқ: көрсеткіш бойынша деректерді анықтау және жинау бірнеше жыл бұрын ғана енгізілген. Бұл ақпаратты ҚР СЖРА ҰСБ жылына бір рет қана жариялайды, биылғы ақпарат келесі жылы шығады.

Егер «жасыл» жұмыс орындарының санын, жалпы жұмыспен салыстыратын болсақ, онда елімізде осындай экологиялық бағытталған жұмыс түрі бар қазақстандықтардың үлесі өте аз: бар болғаны 0,5%. 2019 жылы 0,7% болған.

Өңірлер бойынша «жасыл» жұмыс орындарының санынан мегаполистер мен ірі өнеркәсіптік орталықтар көш бастап тұр. Мәселен, өткен жылдың қорытындысы бойынша, қызметкерлердің ең көп үлесі Астана мен Алматыда байқалды: тиісінше 9,8% және 9,5%. Еліміздің ірі қалаларында қоршаған ортаны қорғауға бағытталған жұмыс орындарында 9 мыңнан астам адам еңбек етті.

Осындай қызметкерлер саны бойынша көшбасшы өңірлердің бестігіне Қарағанды (4,2 мың адам), Павлодар (3,5 мың адам) және Қызылорда (3 мың адам) облыстары да кірді. Ұлытау облысында көрсеткіш ең аз, онда «жасыл» жұмыс орындарында барлығы 737 адам жұмыс істейді.

ҚР СЖРА ҰСБ әдіснамасына сәйкес, қалдықтарды қайта өңдеу және кәдеге жарату есебінен қоршаған ортаға әсерін төмендететін кәсіпорындардағы жұмыс орны «жасыл» жұмыс орны саналады. Басқаша айтқанда, бұл экологияны қалпына келтіруге немесе сақтауға ықпал ететін кез келген жұмыс.

Егер біз қызмет түрлері туралы мәліметтерді егжей-тегжейлі қарастыратын болсақ, біздің жұмыспен қамтудағы «экологияландыру» тек су арналарына, канәріз жүйесі мәселелерімен айналысатын компанияларға, сондай-ақ қоқыстарды жинауға және өңдеуге байланысты болады. Өнеркәсіп бөлімшелерінің кем дегенде жалпы үлесі 84,3% құрайды. Яғни, «жасыл» жұмыс орындарында жұмыс істейтін 48,9 мың қазақстандықтың 41,2 мыңын коммуналдық кәсіпорындардың қызметкерлері құрайды. Қазақстанның басты экологиялық мәселесі — атмосфералық ауаның ластануына тікелей қатысы жоқ. Бұл адамдардың жұмысы Қазақстан ұстанатын жаһандық үрдістерден — «жасыл» экономика мен декарбонизациядан алыс.

Жаңа экологиялық стандарттарды енгізу, технологияларды өзгерту, экологиялық таза жабдыққа көшу ең көп талап етілетін жерде «жасыл» жұмыс орындары өте аз. Мысалы, тау-кен өнеркәсібінде, карьерлерді қазуда былтыр осындай 31 қызметкер ғана болған (274,8 мың адамның ішінен). Бұл санаттағы 0,0001%. Өңдеу өнеркәсібінде жағдай ұқсас: 613,6 мың жұмыспен қамтылғандардың тек 845 (немесе 0,001%) — «жасыл» жұмысшылар.

Халықаралық еңбек ұйымының (ХЕҰ) терминологиясы бойынша «жасыл» жұмыс орны жұмыс күшін сақтауға және сапалы қалпына келтіруге ықпал ететін лайықты еңбек қағидаттарына жауап беруі тиіс. Заң ғылымдарының докторы, Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті профессоры Еңлік Нұрғалиева өзінің «еңбек заңнамасын экологияландыру: жай-күйі мен болашағы» (2022) атты ғылыми мақаласында «лайықты еңбек»деген сөзге баса назар аударады. Лайықты еңбектің негізгі критерийлері жалақының жақсы деңгейіне, қауіпсіз жағдайларға, тұрақты жұмыспен қамтуға, біліктілікті арттырудың қолайлы перспективаларына және жұмысшылардың құқықтарын сақтауға кепілдік беретін жоғары сапалы жұмыс орны. Ал Қазақстанда, ғалымның айтуынша, «жасыл» жұмыс орындарын құру халықаралық стандарттар негізінде лайықты еңбек қағидаттарымен байланысты емес». Бұл ішінара осылай болды, өйткені Қазақстан ратификациялаған ХЕҰ конвенцияларының барлығы ұлттық еңбек заңнамасында көрсетілмеген.

Қазақстанда қауіпсіз еңбекпен жағдай айқын емес. 2022 жылы 8,9 млн жұмыс істейтін қазақстандықтардың 1,6 млн-нан астамы (18,6%) зиянды және басқа да қолайсыз еңбек жағдайларында жұмыс істеген. Факторлардың ішінде санитарлық-гигиеналық нормаларға сәйкессіздік (шудың, дірілдің немесе температураның жоғары деңгейі, ауаның ластануы), қауіпті механизмдермен жұмыс және басқалар көрсетіледі. Мәселен, былтыр елде санитарлық ережелер мен нормалардан тыс жұмыс істейтін қазақстандықтардың саны 386,3 мың адамды құрады (2019 жылмен салыстырғанда 4,3%). Оның ішінде 128,1 мың адам ластаушы заттардың деңгейі рұқсат етілген шекті концентрациядан асатын газдалған ғимаратта жұмыс істеді. 2019 жылдан бастап мұндай қызметкерлер 8 мыңға немесе 6,1% өсті.

Ал енді санитарлық нормаларға сәйкес келмейтін «жасыл» жұмыс орындарында және «лас» жұмыс істейтін қазақстандықтардың саны сегіз есе делік көп: 386,3 мың және 48,9 мың адам.