Дамыған елдерде жел және күн электр станцияларының электр энергиясын өндіру болжамынан ауытқуы үшін қаржылық жауапкершілік көзделген, бірақ ҚР-да ондай емес

Өсіп келе жатқан экономикамызды электр қуатымен қамтамасыз ету мәселесі атом электр стансаларының құрылысына қатысты пікірталастың көлеңкесінде қалып қойды. 2021 жылдың өзінде энергожүйені жоспарлау проблемаларына байланысты дата орталықтарына электр қуатын беру шектелген еді (484 млн кВт/сағ), сондай-ақ ұлттық оператор желілерінде электр қуатын апаттық өшірулер санының артуы байқалады. Электр қуатын берудегі шектеулер мен апаттардың жиі болуы экономиканың жаңа салаларының дамуына кері әсерін тигізуде.

Барлық мәлімдемелерге қарамастан, 1000–1200 МВт жоспарланған бірінші энергоблоктың айтарлықтай қуаттылығының өзінде 2033 жылға қарай атом электр станциясының әлеуетті құрылысы Қазақстанның энергетикалық жүйесін реттеу (теңдестіру) мәселесін шеше алмайды, өйткені атом электр станциялары тек тұрақты жүктемеде жұмыс істейді. Жел және күн электр станциялары сияқты тұрақсыз энергия көздері арқылы өндірілетін энергияны алты есе арттыру энергия жүйесін реттеуді одан әрі қиындатады.

Жел және күн электр станцияларын энергетикалық жүйеде пайдалану ауа райы жағдайларының құбылмалылығына және маусымдық ауытқуларға байланысты электр энергиясының көздері ретінде олардың тұрақсыздығы мәселесін туындатады. Ұлыбританияның энергетикалық жүйесінің мысалында жел мен күн энергиясының орташа тәуліктік қуатында айтарлықтай ауытқулар (шегі) көрінеді: мысалы, жел және күн электр станцияларының максималды және минималды жалпы қуаттарының арасындағы айырмашылық тиісінше 10 және 2 есе.

Электр энергиясын тұтынушылар өз тұтынуын ауа райы жағдайларына және маусымдық ауытқуларға физикалық түрде байланыстыра алмайды, сондықтан электр жүйелерінде жел электр станциялары мен күн электр станцияларын пайдаланған кезде оларды біркелкі өндіре алатын икемді су немесе газ электр станциялары қажет.

Қазақстанда 2015 жылға дейін де икемді қуат көздерінің тапшылығы байқалды, ал 2035 жылға дейінгі болжамдық тепе-теңдікті талдау негізінде тұрақсыз энергия көздерін енгізу энергия жүйесіндегі икемді қуат тапшылығын айтарлықтай арттырады.

Қазақстандағы ЖЭС және КЭС генерациясының ауытқуынан басқа, электр станцияларының осы түрлері бойынша электр энергиясын өндіру болжамдарының сенімділігін қамтамасыз ету бойынша тиімді шаралардың жоқтығы мәселесі қосылды. Мысалы, Ұлыбританияда жел және күн электр станцияларын пайдаланатын компаниялар электр энергиясын өндіру болжамдарындағы ауытқуларға қаржылық жауапты болса, Қазақстанда мұндай жауапкершілік іс жүзінде жоқ және болжамды кез келген жолмен жасауға болады, бұл энергетикалық жүйеде теңгерімсіздікті одан әрі күшейтеді.

Әрине, икемді көздерге қатысты мәселе Қазақстанның Энергетика министрлігіне белгілі. Биылғы жылдың шілде айында жалпы қуаты 1116 МВт болатын газбен жұмыс істейтін екі икемді электр станциясының құрылысына инвесторларды анықтау бойынша алғашқы аукциондар өтті (техникалық шектеулерді ескере отырып, қолжетімді икемді қуат шамамен 700 МВт құрайды), бірақ бұл электр станциялары 2026 жылға дейін іске қосылмайды. Оған дейін тұрақсыз генерацияның қуаты тағы 2000 МВт артуы мүмкін. Энергетикалық жүйені одан сайын әлсіретпеу үшін мұндай аукциондар 5-6 жыл бұрын өткізілуі керек екені анық. Энергетикалық жүйе жұмысындағы кінараттарөнеркәсіпті және халықты электрмен жабдықтау сенімділігіне нұқсан келтіреді.

Энергетикалық жүйені жоспарлаудың жоқтығы және тұрақсыз генерациядан генерацияны болжаудың тиімді тетіктерінің жоқтығы қазір ресейлік энергетиямен өтеліп жатыр, дегенмен электр жүйелерін қосатын электр беру желілері шектеулі, ал өзара қосылудың ақаулары біздің энергетикалық жүйемізді өте осал жағдайға қояды. Энергетикалық жүйені жетілдіруде дамыған кешенді тәсілдің болмауы болашақта тұтынушылардың бүкіл топтарын ұзақ уақытқа электрден ажырауына алып келетін ауыр апаттарды туындатуы ытимал. Ондай жағдайда 2021 жылғыдай тау-кен өндіруші шаруашылықтар ғана емес, өнеркәсіп өндірісін айтпағанда, қарапайым тұтынушылар да зардап шегеді. Энергетикалық жүйеде ішкі тұрақтылық резерві болуы керек, ал қазіргі жағдай керісінше оны тек азайтады.

Қазақстанның электр энергетикасын дамытудың тиімді моделі қажет, ол қазіргі экономикада маңызды энергетикалық қауіпсіздік, электрмен жабдықтау сенімділігі, қоршаған ортаға және халыққа әсер етуді азайту мәселелері секілді маңызды факторларды қамтиды.