Қазақстанда энергиямен жабдықтау инфрақұрылымының тозығы жеткені туралы үздіксіз айтылып келеді. Мысалы, егер жалпы ҚР бойынша негізгі қордың тозу деңгейі 2024 жылдың басында 46,5%-ды құраса, ал аталған көрсеткіш жылумен, электрмен жабдықтау саласында бірден 70,5%-ды құрады.

Ресми деректерге сүйенсек, 2024 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша электр станцияларындағы негізгі жабдықтардың тозу деңгейі 56,8%-ға жетті, ал станциялардың жартысынан көбі 70%–90%-ға тозған. Тозудың ең жоғары деңгейі ЖЭО мен МАЭС-те байқалады. 14 электр станциясы 80%-дан астам деңгейде тозған, ал 21 электр станциясында тозу көрсеткіші 60%-дан 80%-ға дейін өзгереді. Бұл апатты жағдайлардың көбеюімен тікелей байланысты, себебі апаттардың көпшілігі тозу деңгейі 80%-дан асып кеткен станцияларда орын алуда.

Қазақстанда жағдайды жақсарту үшін біршама жұмыстар атқарылуда. Атап айтқанда, елде «Инвестиция орнына тариф» бағдарламасы жұмыс істейді, сондай-ақ 2024 жылдың соңында 2025-2029 жылдарға арналған «Энергетикалық және коммуналдық секторларды жаңғырту» Ұлттық жобасы бекітілді.

Жобаның мақсаты:

• энергетикалық және коммуналдық инфрақұрылымның орташа тозу деңгейін 40%-ға дейін жеткізу үшін 2029 жылдың соңына дейін шамамен 86 мың км желіні қайта жаңарту және салу;

• апат көрсеткішін кем дегенде 20%-ға төмендету;

• зияткерлік басқару жүйесімен (Smart Grid) қамтылған жабдықтардың үлесін 2030 жылға қарай 90%-ға дейін жеткізу.

Біз бұл жобаны бөлек материалға арқау етіп аламыз. Бізді қызықтыратыны, энергетикалық инфрақұрылымның тапшылығы және/немесе тозуы — әлемге ортақ мәселе ме? Бұл мәселе түрлі елдерде, яғни, елдердің саяси және экономикалық құрылымы мен байлығына байланысты әрқилы.

Мынадай бірнеше мысал келтірейік:

• Оңтүстік Африка. Eskom көмір электр станцияларының 50%-дан астамы — мемлекеттік электр энергиясы компаниясы 40 жылдан астам уақыт жұмыс істейді. Жабдықтары ескіргендіктен, үнемі электр қуаты өшіп қалады.

• Иран. Бу электр станцияларының 80%-ы және газ станцияларының 11%-ы 30 жылдан астам уақыт жұмыс істейді, бұл оларды тиімсіз етеді, ескірген жылу электр станциялары елдің жалпы белгіленген қуатының 43%-ын құрайды. Сонымен қатар электр энергиясының 13%-ы ескірген тарату және бөлу желілеріне тиесілі.

• Польша. Бұл елдегі электр желілерінің үштен бірінен астамы 40 жылдан астам пайдаланылып келеді. Электр станцияларының үштен бірі 1982 жылға дейін салынған.

• Ресей. Көптеген электр желілері 50–70 жыл бұрын салынған, қайта жаңартуды немесе ауыстыруды қажет етеді. Жалпы ел бойынша тарату желілерінің тозу деңгейі шамамен 70%-ды құрайды, кейбір өңірлерде одан да жоғары. Электр қуаты жиі өшіп қалады.

• АҚШ. Жоғары вольтты электр желілері мен ірі трансформаторлардың 70%-ы 25 жылдан астам уақыт жұмыс істейді, салдарынан желілердің тиімділігі төмендеп, ақаулар орын алады. Ал желілердегі автоматты қосқыштардың 60%-дан астамы 30 жылдан астам пайдаланылып келеді.

Мұндай мәселелердің шешімі қандай? Мысал ретінде Финляндия мен Италияны қарастырайық. Толығырақ ақпараттық кестеде берілген.

Осылайша, Финляндия елінің мысалы ерекше климаттық жағдайларда (Қазақстан үшін де өзекті) әбден тозығы жеткен желілерді, соның ішінде ауылдық аймақтардағы желілерді қуатты етуге болатынын көрсетті, ол үшін инфрақұрылымды құруға, ауыстыруға немесе жаңартуға және «ақылды» автоматикаға инвестиция салу қажет.

Италия елінің мысалынан түсінгеніміз, ірі жобаларды біртіндеп іске асыру қажет, себебі үлкен инвестицияларды талап етеді, нәтижесінде тұтынушылар электр энергиясымен үздіксіз қамтамасыз етіледі (бұл өткен жылдары орын алған бірқатар апаттар көрсеткендей, Қазақстан үшін де маңызды мәселе), сонымен қатар ең жақсы тарифтерге қол жеткізіп, үнемдеу мүмкіндігіне ие болады.