Әкімшілік әділдік енгізілгеннен кейін мәселе айқынырақ көрінді

Қазақстанда азаматтардың, заңды тұлғалардың және мемлекеттік органдардың арасындағы дауларды шешуге бағытталған әкімшілік әділдік басталғанына бір жарым жылға жуық уақыт өтті. Әкімшілік соттар жұмысының алғашқы нәтижелері елдегі әлеуметтік шиеленістің өсуіне әсер ететін ірі бюрократиялық проблеманы анықтады. Әңгіме көптеген жоғары тұрған мемлекеттік органдар үшін әдеттегідей азаматтың шағымын өзі шағымданып отырған органға қайта бағыттау тәжірибесі туралы болып отыр. Осылайша, мемлекеттік органның бақылау функциясының «жағдайдан жоғары» болуы тиіс принципінің өзі жоғалып, сыбайлас жемқорлық тәуекелі пайда болады. Бұл туралы заңгерлер айтады.

«Заңға сәйкес, шағым түскен кезде жоғары тұрған мемлекеттік орган оны қабылдап, тіркеп, қарауға міндетті. Іс жүзінде біз мүлде басқа жағдайды көріп отырмыз. Тіркелгеннен кейін шағым өзіне қатысты берілген органға қарауға жіберіледі. Өтініш беруші көбінесе дәлелді шағымына ресми жауап алады. Міне, осылайша жоғары тұрған мемлекеттік органдар арыз берушіні сот алаңына итермелейді және сол арқылы жеке тұлғаның немесе кәсіпкердің дауды сотқа дейін шешу құқығына іс жүзінде тыйым салады. Мен бұл тәжірибені түзетуді қажет ететін жүйелі сәтсіздік деп санаймын, әйтпесе ол ерте ме, кеш пе әлеуметтік жарылысқа айналуы мүмкін. Өйткені, әділдікке қол жеткізе алмаған адамдардың бойында қалатын басты сезім — күйіне түңілу», — деді Алматы қалалық адвокаттар алқасының мүшесі Қанатбай Қашкенов БАҚ өкілдеріне берген сұхбатында.

Бұл мәселе азаматтар мен кәсiпкерлердiң кәдiмгi хат алмасуда өз үнiн естiмеген мемлекеттiк мекеменi сотқа беру мүмкiндiгiнiң пайда болуымен нақты байқалды. Заңгердің айтуынша, даудың шешілмеуі мен әкімшілік соттардағы талап-арыздардың көп болуының басты себебі — шенеуніктің ресми жауабымен тұлғаның келіспеушілігі. Мәселен, 2022 жылға жетпейтін уақыт ішінде ҚР Жоғарғы сотының (ЖС) Әкімшілік істер жөніндегі алқасының төрағасы Аслан Түкиевтің мәліметінше, әкімшілік соттар 27,6 мың істі қараған. Оның ішінде 4 мыңнан астам іс әкімдер мен әкімдіктерге қатысты талап арыздар бойынша, 6 мың іс тұрғын үй және салық даулары, мемлекеттік сатып алулардағы заң бұзушылықтар бойынша өндіріске қатысты.

Жоғарғы сот осындай дауларды кассациялық тәртіпте қарау тәжірибесінің нақты істерін жариялайтын арнайы шолуларды тұрақты түрде шығарады. Мысалы, 2022 жинағы мемлекеттік сатып алулар саласындағы жеткілікті кең тараған оқиғаны сипаттайды. Қостанай облысындағы балабақшаға бояу жеткізушінің оқиғасы объективті себеп болған жағдайда мемлекеттік сатып алу туралы шартқа уақтылы қол қоймағаны үшін мемлекеттік органдар заңды тұлғаны неге адал емес қатысушылар қатарына қоса алмайтынын көрсетеді. Анықталғандай, егер кәсіпкер келісім-шарт жасамауға (іскерлік іссапар, еңбекке жарамсыздық парағы) елеулі себебі бар екенін дәлелдесе, кәсіпорынды мемлекеттік сатып алуға қатысушылардың қара тізіміне енгізу дұрыс емес болып шықты. Мәселен, бұл жағдайда 100 мың теңгеге келісімшартқа қол қоймағаны үшін серіктестік иесі мемлекеттік сатып алуларға қатысуды жалғастыру мүмкіндігінен айырылды. Бұл пропорционалды емес жаза. Уақытында келісімшартқа қол қоя алмаған кәсіпкер сотқа дейін де анықтамаларымен шенеуніктерге барып, ресми жауап алып, шешімді қайта қараудан бас тартуы мүмкін. Сондықтан оның дұрыстығын дәлелдеу үшін Жоғарғы сотқа дейін жетуі принципті мәселеге айналды. Мемлекеттік сатып алулардағы жұмысын заңды түрде жалғастыру үшін ол заңгерлер мен Астанаға сапарларға ақша жұмсауға мәжбүр болды.

ҚР Жоғарғы сотының әкімшілік істер жөніндегі алқасының мәліметінше, былтыр мемлекеттік органдар мемлекеттік сатып алулар бойынша 49% іс бойынша талап-арыздарынан айырылған. Мемлекеттік қызмет көрсетуге қатысты дауларда шенеуніктер әкімшілік істердің 51%-да қателескен. Салық және жер дауларында жеке тұлғалар мен кәсіпкерлер 62% және 69%, ал тұрғын үй даулары бойынша 78% дұрыс болған. ҚР Әкімшілік процестік кодексі (ӘПК) енгізілгеннен кейін, Аслан Түкиевтің айтуынша, мемлекеттік органдар әкімшілік істерді орта есеппен 61% жағдайда жоғалтады. ӘПК енгізілгенге дейін бұл көрсеткіш 15%-ды құраған.

ҚР Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің (БП ҚС АЕК) есептерінен алынған мәліметтер түсінікті: шағымдарды сот арқылы қарау айсбергтің бір ұшы ғана. Ресми жауап алғаннан кейін өтініш білдіргендердің бәрі сотқа бара бермейді. Биыл он айда мемлекеттік органдарға 2,6 млн шағым тіркелген. Бесінші бөлігі — 19,8% немесе 518,6 мың өтініш, сауал, шағым, хабарлама — басқа органдарға жіберілген.

1,8 млн-ға жуық өтініш қаралып, істердің жартысына жуығында қолайлы әкімшілік акт қабылданған. Бұл мәселе арыз берушінің пайдасына шешілгенін білдіреді. Осы кезеңде ауыртпалық әкелетін әкімшілік актіні қабылдаудың 103,9 мың дерегі тіркелсе, оның 31,9 мыңы шағымданған.

ҚР президенті Қасым-Жомарт Тоқаев таяуда құқық қорғаушылармен кездесуінде қазақстандықтардың шенеуніктердің пікірлеріне қанағаттанбау мәселесі туралы айтты. «Бұл үлкен мәселе. Халық уәкілетті органдардан әділдік таба алмай, Президент Әкімшілігіне жүгінуге мәжбүр. Шағымдар легі үнемі артып келеді», — деді Мемлекет басшысы.

Бұл ең алдымен құқық қорғау органдарына, соттар мен прокуратураға қатысты болды. ҚР БП ҚС АЕК статистикалық мәліметінше, Ішкі істер министрлігі азаматтардың өтініштерінің саны бойынша республикада бірінші орында тұр. Биыл қаңтар–қазанда оларға 348,7 мың шағым, арыз, сауал, өтініш, хабарлама жолданды, бұл орталық және жергілікті атқарушы органдарға түскен өтініштердің жалпы санының 13,3%-ын құрады. Finprom.kz бірінші жартыжылдықта «Ашық диалог» порталы арқылы түскен сұраулар саны бойынша антирейтингте Ішкі істер министрлігі де тізімнің басында тұрғанын жазды. Тәртіп сақшыларымен сөйлескеннен кейін кері байланыс берген шағымданушылардың үштен бірі алған жауапқа көңілі толмады.

Екінші орында биыл Қаржы министрлігі екінші орынды иеленді. Он айда жеке тұлғалар мен кәсіпкерлер 273,2 мың өтініш жолдаған. Одан азаматтардан 197,4 мың шағым түскен Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі.