Ипотеканың пайыздық мөлшерлемесі бойынша елдер рейтингінде Қазақстан антикөшбасшылар ондығына кіреді

2023 жылдың 14 қарашасында Қазақстанда маңызды оқиға болды: халық саны 20 млн адамға жетті. Сонымен қатар, ел тұрғындарын баспанамен қамтамасыз ету мәселесі де өзекті болып отыр. 2022 жылдың қорытындысы бойынша, ҚР-да тұратын бір адамға тұрғын үймен қамтамасыз ету 23,4 шаршы метрді құрады — былтырғымен салыстырғанда небәрі 0,9% көбейген. Бұл мән БҰҰ стандарты 30 шаршы метрден айтарлықтай төмен. Бұл дамыған елдерде болуы керек БҰҰ-ның ең төменгі стандарты. Салыстыру үшін: көрші Ресейде тұрғын үймен қамтамасыз ету деңгейі қазірдің өзінде бір адамға 28 шаршы метрден асады, Ұлыбританияда — 35 ш. метр, Францияда және тіпті тығыз қоныстанған Жапонияда — 39 ш. метр, Германияда — 46 ш. метр, АҚШ-та — 68 ш. метр, Аустралияда — 89 ш. метр.

Қазақстандағы тұрғын үймен қамтамасыз етудің төмендігінің басты себебі — бұл тұрғын үйді сатып алу деңгейінің төмендігі. Елімізде тұрғын үй сатып алу процесінде ипотека негізгі рөл атқарады. Көптеген адамдар үшін бұл үй иесі болудың негізгі және кейде жалғыз қолжетімді жолы. Елімізде тұрғын үйге нақты қажеттілік бар, ипотека тұрғын үй саясатының құрамдас бөлігіне айналуда.

Қазақстанда ипотекалық несиелеудің ең танымал бағыттарының бірі тұрғын үй құрылыс жинақ жүйесі (ТҚЖ) болып қала береді, бұл шын мәнінде тұрғын үй сатып алудың ең қолжетімді тәсілі. Қазақстандағы ТҚЖ жүйесін жүзеге асыратын жалғыз қаржы институты — Отбасы банкі. Дәл осы банк азаматтарға тұрғын үй сатып алуға мүмкіндік беретін ТҚЖ жүйесіндегі ең төменгі тарифтерді ұсынады. Отбасы банкінде екі негізгі несие нұсқасы бар: тұрғын үй, 3 жылдан бастап жинақтау мерзімі және ЖТСМ бар болғаны 3,6% және ең танымал аралық несие. Аралық несиелерді біз алдыңғы материалда егжей-тегжейлі талқыладық. Қазіргі уақытта олар бойынша сыйақы мөлшерлемесі 6%–10%, ал 2024 жылдың 15 ақпанынан бастап олар 6%–8,5%-ға дейін төмендейді. Несие мөлшерлемесінің мөлшері депозит бойынша жинақтау мерзіміне және бағалау көрсеткішінің мәніне байланысты болады: олар неғұрлым жоғары болса, соғұрлым мөлшерлеме төмен болады.

Бүгінгі таңда ТҚЖ жүйесіне қатысушылардың саны 2,7 млн адамды немесе бағалау бойынша елдің экономикалық белсенді халқының 28%-ын құрайды. Бұл ретте жылдан жылға өсу байқалады: мысалы, 2021 жылы үлес 23,5%, 2020 жылы — 20,3%, 2019 жылы — 16,9%, 2018 жылы — 14,2% болды. Биылдың өзінде 377 070 қазақстандық тұрғын үй құрылыс жинақ жүйесінің жаңа қатысушылары болды. Жалпы, банктің елдің барлық ипотекалық портфеліндегі үлесі 56% (2023 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша).

ТҚЖ жүйесі ынтымақ принципіне негізделген. Біреулер жинақтаса, енді біреулер жинаған ақшасына қарай несие ала алады. Бұл сыртқы қаржы ресурстарын тартпай-ақ жасауға мүмкіндік береді, бұл несиелерді азаматтарға қолжетімді етеді. Жүйе тіпті төмен кіріспен де жүйелі түрде қаражат жинауға, содан кейін қолайлы мөлшерлеме бойынша несие алуға көмектеседі. Бұл құрал қазір барлығына дерлік қолжетімді болып қала береді.

ҚР-ның 21 ЕДБ-нің тағы 12-сі ипотекалық өнімдерді ұсынуға дайын. Дегенмен, коммерциялық ипотека айтарлықтай қымбат және ел азаматтары үшін қолжетімсіз. 2023 жылғы қарашада «әдеттегі» ипотека бойынша, яғни банктік серіктестік бағдарламалары мен жеңілдікті мемлекеттік бағдарламалардан тыс, сондай-ақ тұрғын үйді сақтандыру жүйесі бойынша емес несиелер бойынша жылдық тиімді сыйақы мөлшерлемесі (ЖТСМ) 15%-дан 26,5%-ға дейін ауытқиды. Бұл мөлшерлемелердің жоғары екендігі сонша, бұл нұсқаға қазақстандықтар бара қоймайды. Сонымен қатар, бұл ең төменгі мөлшерлемелер, соңғы мән одан да жоғары болуы мүмкін.

ЖТСМ-нің 15%-дан 20%-ға дейінгі ең төменгі мәндерін үш қаржы институты – ЦентрКредит банкі, Altyn Bank және Фридом Финанс Қазақстан банкі ұсынады. Екінші деңгейлі 7 банктің ең төменгі ЖТСМ 20%-дан асады: Halyk Bank – 20,4%-дан, Шинхан Банк – 20,9%-дан, Нұрбанк – 21,4%-дан, ForteBank – 22,3%-дан, Bank RBK – 23,2%, КЗИ Банкі – 24,8%-дан, Қазақстандағы Қытай банкі – 26,5%-дан бастап. Бұл ретте аталған соңғы екі екінші деңгейлі банктер жоғары мөлшерлемемен қатар қысқа мерзімге (тиісінше 5 және 7 жылға) ипотека береді, бұл да несиені қарапайым азаматтар үшін іс жүзінде қолжетімсіз етеді.

Айта кетерлігі, ҚР ЕДБ клиенттердің төлем қабілеттілігіне қойылатын талаптарды бірте-бірте қатайтуда, бұл өз кезегінде тұрғын үйді сатып алудың қолжетімділігіне кері әсер етеді.

ҚР-дағы ипотека бойынша жоғары пайыздық мөлшерлемелерді халықаралық сарапшылар растайды. Numbeo сарапшыларының бағалауынша, 104 ел пен аумақтың арасында ипотекалық несиенің пайыздық мөлшерлемелері рейтингінде Қазақстан мөлшерлемесі ең жоғары он елдің қатарына енді. Толық ақпаратты төмендегі инфографикадан қараңыз.