ҚР-дағы егде жастағы азаматтарының тек 1%-ы ғана табыс деңгейін жоғары деп санайды

Еуропалық экономикалық комиссия қарттардың дұрыс қартаюына қандай факторлар кедергі келтіретінін және оларға қалай әсер ететінін бағалау үшін Белсенді ұзақ өмір сүру индексін (БҚӨСИ) әзірледі. Бұл ретте «дұрыс қартаю» зейнеткер жасына қарай бұрынғысынша қоғамның белсенді қатысушысы болып қала беру, физикалық және психикалық денсаулық деңгейін сақтау, кедейлікте өмір сүрмеу және қауіптің болмауы деген сөз.

Қазақстанда БҚӨСИ екі жылда бір рет есептеледі, зерттеулерді БҰҰ Халық қорының қолдауымен Ұлттық статистика бюросының мамандары жүргізеді. 2022 жылғы деректерге сәйкес, Қазақстандағы БҚӨСИ 37,1%-ды құрады, 2020 жылы бұл көрсеткіш нашар 36%. Белсенді ұзақ өмір сүру әлеуетінің 100% идеал мүмкіндігінің Қазақстанда 62,9%-ы пайдаланылмайды.

Еуропаның 28 елінің (ЕО және Ұлыбритания) және Қазақстанның деректерін салыстыра отырып, Қазақстан 2020 жылы БҚӨСИ рейтингінің ортасында — 15-орында болғанын атап өтуге болады.

Қазақстандағы зейнеткерлер өмірінің қай саласы ақсайтынын түсіну үшін индексті құрамдас бөліктер бойынша талдау қажет. 2022 жылы егде жастағы адамдардың жалпы дене белсенділігі (әлеуетті 33,3% ғана пайдаланды) және олардың саяси өмірге араласуы (тек ғана 7,4%), жұмыспен қамтуы (31,9%) және әлеуметтік байланыстары (35,3%) бойынша төмен көрсеткіштер тіркелді. Кемшіліктерге қарттардың біреумен бірге тұру мүмкіндігі де жатады.

Қартаю факторларының арасында ҰСБ сарапшылары жақсы медианды табыс (100%), қарттардың білім деңгейі (99,7%), кедейлік қаупінің жоқтығы (99,9%) және материалдық айырылу қаупінің жоқтығы (83,3%) көрсеткіштерінің жақсы екенін айтады. Бұл статистикалық деректер зейнеткерлердің материалдық әл-ауқаты тұрғысынан кем дегенде ресми түрде оптимизм сезімін береді.

Сонымен қатар, ҚР-дағы егде адамдардың өз материалдық жағдайларын бағалауы мен ресми статистика арасында айырмашылық бар.

ҰСБ таңдамалы зерттеулерінің нәтижелері бойынша, 2021 жылы қарттардың 69,3%-ы өздерін әл-ауқат деңгейі бойынша орта таптың қатарында деп санаған.

Тағы 0,2%-ы табыс деңгейі төмен, 13%-ы орташадан төмен деп есептеген. Өз жағдайын орташадан сәл жоғары бағалағандардың үлесі дерлік бірдей болды. Егде жастағы адамдардың 3,2%-ы өздерін жеткілікті дәрежеде жақсы жағдайға ие деп есептесе, тек 1%-ы ғана жоғары деңгейде деп есептеді.

Зейнеткерлердің тамақтануы мен тұруына ақшасы жеткілікті ме, жоқ па, соны олардың табысын жан басына шаққандағы тұтыну шығыстарымен салыстыру арқылы білуге болады. Бұл ретте тұтыну себетінің көлеміне (2022 жылы 36 мың теңге) әдеттегі стандартты әдейі қолданбаймыз, өйткені бұл көрсеткіш тұрғындар тарапынан да, мамандар тарапынан да бірнеше рет сынға ұшыраған болатын. Мысалы, экономист, Қазіргі қоғамды зерттеу институтының басшысы Мейрам Қажыкен осы тақырыпқа арналған зерттеуінде ҚР-дағы нақты тұтынушылық шығындар мен тұтыну себетінің құрылымы мемлекеттік органдар пайдаланатын параметрлерден айтарлықтай ерекшеленеді деген қорытындыға келді. Зерттеу авторының айтуынша, есептеу әдістемесі қайта қарауды қажет етеді.

2022 жылдың үшінші тоқсанында орташа тұтыну шығындары жан басына шаққандағы айына 73 мың теңгені құраса, ең төменгі зейнетақы алатын (65,8 мың теңге) зейнеткерлер орташа қазақстандық сатып алатын барлық азық-түлікті, дәрі-дәрмек пен жуғыш заттарды сатып алуға ақшасы жетпейді.

Зейнетке енді ғана шыққан «жаңа» зейнеткерлер орташа есеппен 67,4 мың теңге алады, бұл қаражат орташа тұтыну деңгейін ұстап тұруға да жетпейді.

Орташа зейнетақы (109,2 мың теңге) алатын егде қазақстандықтардың жағдайы жақсырақ. Ал 60 жастан асқан, әлі жұмыс істеп, орташа номиналды жалақы алатын (299,8 мың теңге) қазақстандықтардың жағдайы одан да жақсы.

Зейнеткерлердің нені алуға жағдайлары жетпейді? Бұл сұрақты егде жастағы қазақстандықтарға ҚСБ сарапшылары іріктеу сауалнамасы кезінде қойды.

2021 жылғы мәліметтердің нәтижелері көрсеткендей, 60 жастан асқан қарт адамдары бар әрбір төртінші отбасының екі күн сайын ет немесе балық қосылған ыстық тамақ ішуге мүмкіндігі жоқ.

Әрбір бесінші отбасында күтпеген шығындарға ақша жоқ, олар қарызға немесе несиеге батуға мәжбүр.

Үй шаруашылықтарының 16,5%-ы кенеттен жарамсыз болып қалса, жаңа киім немесе аяқ киім сатып алуға дәулетті емес.

Ал мұндай отбасылардың 7,4%-ы қарызсыз жақынын жерлей алмайды.