Әр өңірдегі ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының пайдалылығында үлкен айырмашылық бар

Ауыл шаруашылығы саласындағы бизнестің қаншалықты табысты жүріп жатқанын бірнеше статистикалық көрсеткіштер арқылы бағалауға болады. Соның бірі — жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың саны. Ауыл шаруашылығында олардың үш түрі бар: заңды тұлғалар, жеке кәсіпкерлер және шаруа қожалықтары. 2022 жылдың бірінші жарты жылдығының қорытындысы бойынша, аталған салаларда өсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы, аңшылық және қызмет көрсету салаларындағы жеке кәсіпкерлер санының айтарлықтай төмендеуі байқалды (бір жылда 20,6% азайған). 1 шілдедегі жағдай бойынша, елімізде бұл салада бар болғаны 23 мың жеке кәсіпкер тіркелген — бұл соңғы жылдардағы ең төменгі көрсеткіш.

Сонымен қатар, былтыр ауыл шаруашылығындағы шағын бизнес зардап шегіп, біразы жабылып қалса, орта және ірі кәсіпорындар нық тұра алды. Жұмыс істеп тұрған заңды тұлғалардың саны 2021 жылдың бірінші жартыжылдығындағы 15,9 мыңнан 6,7% өсіп, 17 мыңға жетті. Шаруа қожалықтарының саны 1% өсіп, 221,8 мың болды.

Орта және ірі кәсіпорындардың қаржы-шаруашылық қызметін іріктеп зерттеу нәтижелері бойынша аталған компаниялардың агроөнеркәсіп кешеніндегі пайдалылығы 2022 жылдың үшінші тоқсанында 26,3%-ды құрады.

Дегенмен, бұл су және температура режимдері әр алуан аймақтардың орташа көрсеткіші. Мысалы, бидай егу мен мал өсіру табысы бірдей кәсіп емес.

Жалпы, 2022 жылдың алғашқы үш тоқсанында сектордағы пайдалылық жақсы динамика көрсетті. Үшінші тоқсанда өсім екінші тоқсанмен салыстырғанда 1,3 пайыздық тармақты құрады, бұл өз кезегінде бірінші тоқсанды бірден 4,7 пайыздық тармаққа басып озды. Агроөнеркәсіп кешеніндегі көрсеткіштерге жыл мезгілі де әсер етеді.

Сонымен қатар, сауалнама деректері барлық компаниялардың оң нәтижелермен мақтана алмайтынын растайды. 2022 жылдың үшінші тоқсанында зерттелгендердің (шамамен 4 мың кәсіпорын) тек 71,7%-ы ғана кезеңді табыспен аяқтаған. Ұйымдардың 28,3%-ы шығынға ұшырады. 2021 жылдың үшінші тоқсанында көрсеткіш бірдей болды: тиісінше 70,3% және 29,7%.

Ауыл шаруашылығының әр түріндегі көрсеткіш бір-біріне мүлде ұқсамауы мүмкін. 2017–2021 жылдардағы жиынтық жылдық деректер бұл айырмашылықты түсінуге мүмкіндік береді. Мәселен, 2021 жылы өсімдік шаруашылығындағы пайдалылық деңгейі орта есеппен 51%-ды құраса, мал шаруашылығында бар болғаны 17,2%-ды құрады. Егінмен айналысатындар үшін 2019 жылдан бастап рентабельдік жыл сайын өсті, ал пандемияның бірінші жылында ол тіпті 8,6 пайыздық тармаққа секірді.

Мал шаруашылығында жағдай басқаша. Ірі қара және ұсақ мал асыраумен айналысатын шаруашылықтардың пайдалылығы 2019 жылы 22%-дан 2021 жылы 17,2%-ға төмендеді.

Өңірлер бойынша де көрсеткіштер айтарлықтай ерекшеленеді. Ауыл шаруашылығындағы ең жоғары пайдалылық әрқашан жоғары топырақ сапасы мен жауын-шашынның жеткілікті мөлшері байқалатын өңірлерде тіркелді. Бұл Шығыс Қазақстан (92,8%) және Қостанай (54,9%) облыстары. Маңғыстау мен Жамбыл облыстарында пайдалы дақылдарды өсіру ең қиын. Онда пайдалылық көрсеткіштері мүлдем теріс болды: тиісінше минус 54,9% және минус 9,9%.

Климаты күрт континенттік құрғақ мұнайлы Маңғыстау өңірі мал өсіруге де қолайлы емес. Мұнда мал ұстайтын шаруалар іс жүзінде шығынға ұшырап отыр (минус 12,1%). Сонымен қатар, көршілес Атырау облысының мал шаруашылығында да пайдалылық аз болды (плюс 5,8% ғана).

Ауыл шаруашылығы өнімдерінің түрлері бойынша бизнес үшін ең пайдалысы — күнбағыс тұқымын өсіру. Бұл майлы дақылдың жалпы пайдалылығы республика бойынша 96,4%, Шығыс Қазақстан облысында тіпті 119,7%.

Пайдалылық бойынша екінші орынды картоп өсіру (66,9%). Бірақ, өңірлерге қарай өзгереді. Мысалы, Солтүстік Қазақстанда кәсіпкерлер картоптан жақсы табыс табады (109%), ал оңтүстікте, Жамбыл облысында картоп өсіру шығынға ұшыратады (минус 12%).

Үшінші орында өнім дәнді және бұршақ дақылдары. Бидай, күріш, қара бидай, бұршақ өсірумен айналысатын АӨК-тің орташа пайдалылығы 48,9%. Қарағанды облысында бұл көрсеткіш 78,6%.

Мал шаруашылығында сүтті мал шаруашылығымен айналысу тиімді. Сүт фермаларының пайдалылығы 2021 жылы 31,9% болды. Айта кетерлігі, көптеген ауыл шаруашылықтары кластерлік қайта өңдеу кәсіпорындарын құру арқылы кірістерін арттырып отыр.

Шошқа шаруашылығындағы көрсеткіш сәл төмен болды: 30,5%. Ет бағытындағы ірі қара мал өсіру ауыл шаруашылығындағы ең пайдасы ең аз салалардың бірі (бар болғаны 16,1%). Табыс тек жергілікті нарықтардағы бағаның ауытқуына ғана емес, сонымен қатар көптеген факторларға (өлім, құрғақшылық, жемшөп шығындары және т. б.) байланысты.