ҚР өзін-өзі асырай алады және азық-түлік экспортының үлкен әлеуетіне ие

Қазақстанның ауыл шаруашылық өнімдерімен өзін-өзі қамтамасыз ету деңгейі жоғары және ауыл шаруашылығы өнімдерінің көбінен азық-түлік тәуелсіздігі бойынша Еуразиялық аймақтағы көшбасшылар үштігіне кіреді. Еуразия даму банкінің сарапшылары осы тақырыпта жүргізілген зерттеу нәтижелері туралы баяндамасында осындай қорытындыға келді. ЕАДБ сарапшылары жалпы өңірде де, оның ішінде оның жеті елінде де (Қазақстан, Ресей, Армения, Беларусь, Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан) азық-түлік қауіпсіздігі факторын бағалады.

Жалпы қорытынды: Еуразиялық аймақ азық-түлікпен өзін-өзі қамтамасыз етіп қоймай, өзге елдердегі 155 млн адамды да тамақтандырып жатыр. 2021 жылы аймақ бойынша ауыл шаруашылығы өнімдерінің көпшілік топтары бойынша қамтамасыз ету деңгейі (өндірістің физикалық көлемінің тұтынудың физикалық көлеміне қатынасы) шамамен 100%-ды құрады. Азық-түлік қауіпсіздігінің жеткілікті деңгейі 80%–90% құрайды. Тек қана осы жеті елде аз өсірілетін жеміс-жидектер қажеттіліктің 65%-ын ғана құрайды. Бұл Еуразия аймағы территориясының көп бөлігінің климаттық ерекшеліктеріне байланысты.

Жалпы қауіпсіздік деңгейінде ЕАДБ бағалауы бойынша Қазақстан Беларусь пен Ресейден кейін үшінші орында. Ауыл шаруашылығы шикізатының барлық санаттары бойынша іс жүзінде ҚР-дағы азық-түлік қауіпсіздігі көрсеткіші 80%-дан жоғары. Біздің осал жеріміз қант, оның Қазақстандағы өндіріс көлемі өз қажеттіліктерімізді өтеуге жетпейді. Бірақ астық көлемі бойынша Қазақстан аймақта екінші орында: ішкі қажеттіліктің 125%-ы өсіріледі. Бұл республикаға астық экспорты бойынша дүниежүзілік көшбасшылардың ондығына кіруге мүмкіндік берді.

Картоппен қамтамасыз етуде Қазақстан аймақта 104% көрсеткішпен бірінші орында. Сондай-ақ, елімізде ішкі сұранысты өтейтін көкөніс пен бақша дақылдары (108%) өсіріледі.

ҚР СЖРА Ұлттық статистика бюросының 2022 жылға арналған мәліметтері азық-түлік қауіпсіздігінің ұқсас көрінісін көрсетеді: онда да көрсеткіш 80%-дан астам. Кейбір өнімдер бойынша тіпті прогресс байқалды. Атап айтқанда, 2022 жылы Қазақстан қант өндірісін арттыра бастады. Өткен жылдың қорытындысы бойынша отандық қант қажеттіліктің 50,8%-ын өтеп, сәйкесінше 49,2%-ы импорттаған.

Өз өндірісімізге байланысты әлі де жетіспейтін тауарлардың қатарында сүт өнімдері де бар. Олар ішінара (15,4%) басқа елдерден импортталады. Бұл жерде импортталатын негізгі сүт өнімдері өңделген тауарлар (ірімшік, йогурт және т. б.). Сүттің өзі отандық өндірушілерден алынады (95,7%).

2023 жылдың қаңтар-ақпан айларындағы азық-түлік балансы мен пайдалану көрсеткіштерін әдейі көрсетпейміз. Маусымдық жағдайға байланысты кейбір тауарлар өндірісі қыс айларында төмендейді, тиісінше оны жылдық көрсеткіштермен салыстыру дұрыс емес.

ЕАДБ экономистері өз баяндамасында әлемдегі инфляциялық үрдістерге баға берді және азық-түлік қолжетімділігінің қысқаруын ескере отырып, таяу жылдардағы азық-түлік бағасының өсетінін болжады. Агроөнеркәсіп кешенінде ресурстық әлеуеті жоғары Қазақстан үшін бұл мүмкіндіктер ұсынуы мүмкін. Зерттеу авторларының пайымдауынша, республика ауылшаруашылық шикізатының әлдеқайда көп көлемін өндіріп, одан көп табыс таба алар еді. Қазақстанның пайдаланылмаған экспорттық әлеуеті 41,2%-ға бағаланады.

«Азық-түлік — жаңа мұнай: азық-түлік экспортының саяси маңыздылығы артады. Алдымен коронавирустық пандемия және онымен күресу шараларының әсерінен, кейінірек геосаяси шиеленістердің күрт өсуіне, санкцияларға, жаһандық жеткізілім тізбегінің бұзылуына және т. б. болды. Азық-түлік бағасы бұрын-соңды болмаған ең жоғары деңгейден асып түсті және 2022 жылдың екінші жартыжылдығындағы кейбір құлдырауға қарамастан, 2021 жылғы деңгейден айтарлықтай жоғары болып қалады», — деп есептейді ЕАДБ сарапшылары.

Болашақтың ауыл шаруашылығы әлеуетін есептеу үшін зерттеу авторлары дамудың екі ықтимал сценарийін — инерциялық және мақсатты түрде қарастырды. Біріншісі агроөнеркәсіптік кешен қазіргі кездегі үрдістер бойынша дамиды деп болжайды. Екінші сценарий — елдердің стратегиялық тұрғыдан қолға алатын шараларына байланысты дамиды.

ЕАДБ есептеулері бойынша, инерциялық сценарий бойынша Қазақстан 2035 жылға қарай (2021 жылмен салыстырғанда) ауыл шаруашылығы ресурстарының құнын 43,8% арттырады. Ел өз нарығы мен экспорты үшін 4,6 млрд АҚШ долларының өнімін шығарады деп болжануда. Ұлттық бағдарламаларда алға қойылған барлық мақсаттарға қол жеткізу мүмкін болса, онда әлеует 2021 жылмен салыстырғанда 93,8% артып, 6,2 млрд АҚШ долларына жетеді.

Төмендегі кестеге сүйенсек, Қазақстаннан экспорттан табатын табысының көбі астықтан түседі. Бұл ауыл шаруашылығы дақылының шетелге сату мүмкіндігі жақсы — 2035 жылы 7 млн тоннадан 9,9 млн тоннаға дейін. Май-тоңмай өнеркәсібі мен сүтті мал шаруашылығының экспорты да өсуі мүмкін.

Ауыл шаруашылығы өнімдерінің басқа топтары экспортын ұлғайту немесе жалпы экспорт жасау ықтималдығы төмен. Бұл, біріншіден, ішкі нарықтың өсуіне байланысты (2035 жылға қарай қосымша 3 млн адамға көбейеді). Екіншіден, оптимистік болжамдар бойынша, елдегі өмір сүру деңгейі мен өнімнің экономикалық қолжетімділігі де артады. Бұл жағдайға айтарлықтай әсер етуі мүмкін ішкі сұраныс факторлары.