ҚР-дағы коммуналдық инфрақұрылым мен желілерді жаңартуға азаматтар, мемлекет және салалық кәсіпорындар инвестиция салуда

Халықтың өмір сүру сапасы мен қауіпсіздігінің негізгі элементтерінің бірі коммуналдық қажеттіліктерді уақтылы қамтамасыз ету. Қазақстанда бұл саладағы проблемалар бұрыннан бар және ушыққан. ҚР инженерлік инфрақұрылымы өткен ғасырдың 60–70 жылдарында салынған және оның үштен екісінен астамының тозығы жеткені таңқаларлық емес. Сонымен қатар, қалалар өсіп келеді, халық саны артып келеді, тиісінше, мемлекеттік қызметтерге деген қажеттілік артып келеді, бұл желілерге жүктеменің артуына алып келеді, бұл өз кезегінде тозу деңгейін арттырады.

Айтпақшы, бұл мәселе басқа ТМД елдері мен әлемге де тән. Мәселен, көршілес Ресейде жағдай қиын болғанымен, бізден жақсырақ — онда желілік тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық нысандарының 40%-дан астамын ауыстыру қажет болса, Қырғызстанда жағдай нашар, онда 2020 жылы электр станцияларының тозуы 80% болған.

Қазақстанның коммуналдық инфрақұрылымы жаңартылып, жөнделуі керек, салаға сапалы кадрларды тарту үшін қызметкерлердің жалақысын көтеру керек, иесіз желілерді ретке келтіретін кез келді. Бұл шаралардың барлығы қазақстандықтарға коммуналдық салада сапалы қызмет көрсету үшін қажет. Дәл осы мақсатта елімізде «Тарифті инвестицияға айырбастау» бағдарламасы бар, оған сәйкес 2023–2029 жылдары электр, жылу және сумен жабдықтау, сондай-ақ инженерлік желілерді жаңғыртуға және кәріз жүйесі мен тозуды 2029 жылмен салыстырғанда 20%-ға азайтуды қамтамасыз ету үшін ауқымды инвестиция тарту күтілуде.

Ескерту: қолданыстағы бағдарламаның ҚР-да 2009–2015 жылдары жұмыс істеген ұқсас бағдарламадан айырмашылығы, ол тек электр энергиясын өндіру секторынан басқа, барлық инженерлік желілерді желілер арқылы тасымалдауды қамтитындығымен ғана емес. Жаңа тарифтік саясат тұтынушының мүддесін бірінші орынға қояды: атап айтқанда, тиімді бағамен сапалы қызмет көрсету.

Табиғи монополиялар субъектілері тарифтерді белгілеу шеңберінде бүгінгі күні тозу деңгейіне қарай үш санатқа бөлінеді: қызыл (тозу деңгейі 65%–70%-дан жоғары), сары (тозу деңгейі 55%–65%) және жасыл (тозу деңгейі 55%-дан аз).

Желінің тозу деңгейі жоғары қызыл аймақтағы кәсіпорындар үшін басымдық ретінде инвестиция тартылады. Қазір осындай 87 кәсіпорын бар, оның ішінде қосымша инвестицияларды ескере отырып, 76 кәсіпорынға жаңа тарифтер мен инвестициялық бағдарламалар бекітілген (толығырақ және егжей-тегжейлі төмендегі инфографикадан қараңыз).

Сары және жасыл аймақтарда орналасқан кәсіпорындар,а 2023 жылы бекітілген инвестициялық бағдарламалар аясында жөндеу жұмыстары жоспарлы түрде жүргізілуде. Ол кәсіпорын бойынша жұмысшыларының жалақысын көтеруге және иесіз желілер мен құрал-жабдықтарды ұстау шығындарын қоса алғанда, басымдық берілген.

Нақтырақ айтсақ, биыл 267 млрд теңге инвестиция тарту жоспарланса, оның үштен біріне жуығы қызыл аймақтағы кәсіпорындарды жөндеуге және жаңғыртуға бағытталады. Нәтижесінде, 2024 жылдың өзінде бірқатар кәсіпорындар қызыл аймақтан шығып, тәуекелдердің төмендеуімен сары аймаққа көшеді.

Жалпы, 2023 жылдың екінші тоқсанында бағдарламаны іске асыру аясында ҚР Ұлттық экономика министрлігі қысқа мерзімде биыл 1 шілдеден бастап тарифтер мен инвестициялық бағдарламаларды өзгертуге ТМС-дан 212 өтінімді мақұлдады. Сонымен қатар, электр энергиясын өндіру тарифінің өсуі (27%), кәсіпорын қызметкерлерінің жалақысының өсуі (50%–100%), тауарлық газдың көтерме бағасының өсуі бағаның өсуі (12%) және стратегиялық тауарлардың — көмір, мазут, жағармай және т. б. қосымша факторлар болды.

Нәтижесінде коммуналдық қызмет тарифтерінің өзгеруі тұтынушылар мен кәсіпорындар мүдделерінің теңгерімін ескере отырып, орташа 10%-дан 30%-ға дейін айтарлықтай қалыпты болып шықты. Бұл ауданы 60 шаршы метр екі бөлмелі пәтердің орташа түбіртегіне шамамен 3-4 мың теңге қосымша ауыртпалық.

Сонымен қатар: халықтың әлеуметтік қорғалмаған топтары коммуналдық төлемдер бойынша шығындардың бір бөлігін өтеу арқылы коммуналдық қызметтерді төлеуде әкімдіктердің көмегіне иек арта алады. Айта кетейік, 2022 жылы отбасыларға тұрғын үй көмегін көрсету кезінде шығынның рұқсат етілген шекті деңгейі 10%-ға дейін төмендегенін еске сала кетейік.

Коммуналдық қызметтер тарифтерінің өзгеруі қалыпты деңгейде сақталады деп күтілген болатын. Бір жағынан, коммуналдық инфрақұрылымды дамыту және қоғамдық игіліктермен қамтамасыз ету – ең алдымен пайда табуға бағытталған емес, әлеуметтік бағыттағы бизнес. Екінші жағынан, жаңа тарифтер тек тұтынушылар есебінен ғана емес, сонымен бірге мемлекеттік бюджет және монополистердің өз қаражаты есебінен де құрылуда және жасала бермек. Мәселен, биыл жылумен қамтамасыз етуге 130,2 млрд теңгенің 58,7 млрд теңгесі тариф есебінен, бюджет есебінен 68,6 млрд теңгесі, 2,9 млрд теңгесі кәсіпорындардың есебінен салынады делік. Биыл электрмен қамтамасыз етуге 92,2 млрд теңге инвестиция салынуда, оның ішінде тариф есебінен — 88,5 млрд теңге, бюджет есебінен — 3,5 млрд теңге, меншікті қаражат есебінен — 0,2 млрд теңге. Биыл сумен қамтамасыз етуге 29,5 млрд теңге инвестиция салынуда, оның ішінде тариф есебінен — 14,3 млрд теңге, бюджет есебінен — 15 млрд теңге, меншікті қаражат есебінен — 0,2 млрд теңге. Су бұру бойынша көрсеткіштер мынадай: 15,3 млрд теңге күрделі салымның 9,6 млрд теңгесі тариф есебінен, 5,4 млрд теңгесі бюджет есебінен, монополистердің жеке қаражаты есебінен салынған қаражат — 0,3 млрд теңге.

Қазіргі уақытта «Тарифті инвестицияға айырбастау» бағдарламасын жүзеге асыру іске аса бастады. Енді әкімдіктер мен тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық кәсіпорындары жоспарлы және қосымша жөндеу жұмыстарының уақтылы және сапалы орындалуын қамтамасыз етіп, алдағы жылдарда желілердің тозуын азайту үшін құжаттама дайындауы керек.

Жалпы, бүгінде республикада инженерлік инфрақұрылымды дамыту мәселелері алдыңғы қатарға шығып отыр. Дәл осы сектордың өсуі экономиканың барлық басқа салаларын, соның ішінде құрылыс пен өнеркәсіпті дамытудан асып түсуі керек екенін анық түсіну керек, өйткені кез келген жаңа нысан, мейлі ол тұрғын үй кешені немесе зауыт болсын, қажетті инфрақұрылыммен, инженерлік желілермен және энергия және сумен жабдықтау қуаттарымен қамтамасыз етілмесе, ешқашан пайдалануға берілмейді. Шын мәнінде, мемлекеттің болашағы мен қазақстандықтардың кейінгі ұрпақтарының әл-ауқаты инженерлік инфрақұрылымның жағдайы мен қуаттылығына тікелей байланысты.

Мемлекет өз тарапынан барлық қажетті шараларды қабылдады: олар ТМС-ны қаржыландыруды қамтамасыз етті, заңға тиісті өзгерістер енгізді, жөндеу жұмыстарын ұлғайту және жалақыны өсіру мүмкіндігін ашты. Ендігі жерде берілген мүмкіндіктерді дер кезінде пайдалану монополиялардың өздеріне байланысты.

Әзірге ТМС жұмысында белгілі бір сұрақтар мен шағымдар туындады. Айталық, 2021 жылы бақылаушы орган — ҚР ҰЭМ Табиғи монополияларды реттеу комитеті 2020 жылға арналған инвестициялық бағдарлама іс-шаралары мен тарифтік сметаларды іске асыру туралы ТМС есептерін қарады, орындалмағаны анықталды. ТМС міндеттемелерін орындау және нәтижелер бойынша жалпы сомасы шамамен 13,3 млрд теңгеге 300-ден астам ТМС-ге уақытша өтемдік тарифтер (УӨТ) бекітілді. 2022 жылы 2021 жылдың қорытындысы бойынша УӨТ мақұлданған ТМС қазірдің өзінде 336 болып, сомасы 14,1 млрд теңгені құрады. Яғни, монополиялық тәртіп бұзушылар көбейді. Қазіргі уақытта 2022 жылға арналған есептер қарастырылуда және бүгінгі күні УӨТ жалпы сомасы 5,6 млрд теңгеге 296 ТМС үшін мақұлданды. Жұмыс жалғасуда.

Бастапқы тақырыпқа қайта оралайық. ҚР ҰЭМ ТМРК жыл сайын инвестициялық бағдарламалар мен тарифтік сметалардың ТМС шараларының орындалуына талдау жасайды. Егер монополист белгілі бір міндеттемелерді орындамаса, мысалы, модернизациялау және дамыту бойынша тарифті алған кезде өзі қабылдаған немесе қандай да бір негізсіз кіріс алса, бұл комитет тарапынан УӨТ енгізуге әкеп соғады — осылайша тарифтері уақытша төмендетілген тұтынушыларға қаражат қайтарылады. ҚР ҰЭМ ТМРК азаматтардың құқықтарын осылай қорғайды.