Киім және аяқ киім нарығындағы отандық өндірушілердің үлесі 6,5%-ға дейін төмендеді

Тігін, тоқыма және аяқ киім өндірісінің өсуіне қарамастан, Қазақстанның жеңіл өнеркәсібі ішкі нарық үшін соғыста жеңіліске ұшырауда. 2021 жылдан бастап биыл тамызға дейін ҚР-дағы жалпы сату көлеміндегі отандық өндірушілердің үлесі «QazIndustry қазақстандық индустрия-экспорт орталығы» АҚ мәліметінше, 10%-дан 6,5%-ға дейін төмендеді. Киім және аяқ киім нарығында жеткізушілер құрылымының өзгеруі елдегі импортты, оның ішінде электронды коммерция арналары арқылы агрессивті ілгерілетумен байланысты.

Қазақстанның тоқыма және тігін фабрикалары бірнеше себептерге байланысты Қытаймен және көршілес Орталық Азия елдерімен бәсекеге түсе алмайды. Соның бірі — шикізатты өңдеу деңгейінің төмендігі. ҚР негізгі мақта егетін өңірі Түркістан облысы әкімдігінің мәліметінше, жиналған мақта шикізатының тек 15%-ы ғана республикада терең өңдеуге жатады, қалғаны өңделмей шетелге жөнелтіледі. Кедендік статистикаға жүгінсек, біз мақта талшығын Өзбекстанға, Ресейге, Түркияға сатамыз. Кейіннен ол қосымша құны бар дайын өнім түрінде елімізге оралады. Облыс әкімдігінің хабарлауынша, олар өңірде инвестициялық жобаларды жүзеге асыруды жоспарлап отыр. Дегенмен, өңір мақташылары мен өзбек инвесторы арасындағы келісім-шартқа қарағанда, бұл Қазақстан бұрынғысынша шикізат базасы ретінде әрекет ететін жобалар болады. Келісімге сәйкес, Өзбекстанның Global Textile Group тоқыма компаниясы біздің диқандарымызды сапалы тұқыммен қамтамасыз етіп, егін жинаған соң олардан мақта сатып алатын болды.

Биыл қаңтар–қазандағы ҚР СЖРА Ұлттық статистикалық бюросының ресурстар мен өнімді пайдалану балансы жеңіл өнеркәсіптің көптеген баптары бойынша импортпен салыстырғанда отандық өнімнің үлесі өте аз екенін көрсетеді. Мысалы, кейбір қарапайым тоқыма бұйымдары — шұлықтар мен колготкилер Қазақстанда аз мөлшерде шығарылатыны сонша, олар нарықтың 4,1%-ын ғана (ақшалай түрде) қамтиды. «Сыртқы киім» санатында он айда елде 107 млн-нан астам тауар сатылды, оның тек 0,4%-ы ғана «Қазақстанда жасалған» деген белгіге ие болды. Ең қолайлы жағдайды кілем нарығында ғана атауға болады, мұнда жергілікті өндірушілер 26,1% үлесті алады.

Energyprom.kz редакциясы Қазақстанның жеңіл өнеркәсібінің экономикалық даму көрсеткіштерін жақын орналасқан Орталық Азия елдері Өзбекстан және Қырғызстанмен салыстырды. Мақта алыбы Өзбекстан Республикасы ақшалай есептегенде ең көп өнім өндіруге ие болып шықты. ӨР президенті жанындағы статистика агенттігінің мәліметінше, олар былтыр 61,3 трлн өзбек сумына немесе 5,5 млрд АҚШ долларына киім-кешек пен тоқыма бұйымдарын өндірген. Оның ішінде 3,5 млрд АҚШ долларының тауары экспортталды. Бұл мәліметті «Узтекстильпром» қауымдастығы келтіріп отыр. Бұл елде жеңіл өнеркәсіптің өте белсенді дамуын өндіріс құнының динамикасы көрсетеді: 2021 жылмен салыстырғанда 17,7% көбейген. Өзбекстанның тоқыма өнеркәсібіндегі өндіріс қуатының бұл артуы пандемия кезінде болды. 2020-2021 жылдары Өзбекстанның жеңіл өнеркәсібі дамуда күрт секіріс жасады.

ЕАЭО киім брендіне үміткер Қырғызстан тоқыма, киім-кешек және аяқ киім өндірісінде айтарлықтай аз табыс табады. Былтыр Қырғыз Республикасының Ұлттық статистикалық комитетінің мәліметінше, елдегі өндіріс көлемі шамамен 10,5 млрд сомды немесе 124,3 млн АҚШ долларын құрады. Бұл көрсеткішті дағдарыс деп атауға болады. Өзбекстаннан айырмашылығы, Қырғызстандағы өндіріс пандемияның бірінші жылында күрт төмендегенін көрсетті. Өнеркәсіп әлі де қалпына келеді. Қырғызстанның жеңіл өнеркәсібінің ерекшелігі — оның Ресей мен Қазақстаннан келген тапсырыс берушілер үшін келісімшарттық тігін өндірісін дамытуға бағытталғандығы.

Қазақстандық тауар өндірушілер былтыр өнім көлемін 7,2% ғана арттырған. 2022 жылға жалпы сома шамамен 178 млрд теңгеге немесе 386,5 млн АҚШ долларына жетті. Биыл алғашқы үш тоқсанда өнеркәсіпте өндірілген өнім көлемі 139,6 млрд теңгені құрады. «QazIndustry қазақстандық индустрия және экспорт орталығы» АҚ мәліметінше, өңдеу өнеркәсібінің бұл сегменті жыл сайын 25% өсті. Бұл «кілем өндірісі» санатындағы көрсеткіштердің 25,8 есе өсуіне байланысты болды.

Қазақстанның жеңіл өнеркәсібінің өңдеуші өнеркәсіптегі үлесі өте аз: бар болғаны 0,9%. Бұл ретте Өзбекстанда тоқыма өндірісінің үлесі 13,7%, тігін өнеркәсібінің үлесі елдің өңдеу өнеркәсібінің 3,8% құрайды. Бұл былтырдың деректері. Екі елдегі жеңіл өнеркәсіптің экономикалық дамуының көптеген параметрлеріндегідей айырмашылық өте үлкен.

Жеңіл өнеркәсіпті мемлекеттік қолдау шаралары да республикаларда мүлдем салыстыруға келмейді. Өзбекстанда президенттік билік ауысқаннан кейін жеңіл өнеркәсіптің даму векторы күрт өзгеріп, бұл сала басымдыққа ие болды. Өзбекстан Республикасында үкімет деңгейінде мақта шикізатын экспорттауға толық тыйым салатын бағдарламалар қабылданды, ал 2026 жылға қарай билік елден жіп шығаруға тыйым салады. Мемлекет сыртқы нарыққа дайын өнімді жеткізуді ұлғайту үшін барлығын жасап жатыр. 2027 жылға қарай тоқыма және тігін экспортының көлемін 10 млрд АҚШ долларына жеткізу міндеті тұр. Мемлекеттік қолдаудың негізгі шаралары осыған бағытталған. «Узтекстильпром» қауымдастығының мәліметінше, салаға несиелік қаржыландыруға 300 млн АҚШ доллары бөлінген. Бұл ақша өндірушілерге өнімінің жартысын экспорттау шартымен аз ғана пайызбен беріледі. Шетелде мемлекет өзбек тоқыма компанияларына да қолдау көрсетеді — оларға дүкен немесе қоймаларды жалға алу ақысының 100%-ын төлейді. Фирмалар өз тауарларын Еуропаға, Түркияға, Америкаға, Кореяға және Жапонияға жөнелтсе, көлік шығындарының 70% өтеледі деп есептей алады.

Қазақстанда мемлекеттік қолдау азырақ. Елімізде екі салалық одақ — Жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындары қауымдастығы және Qaz Textile Industry жеңіл өнеркәсіп кәсіпкерлерінің ұлттық қауымдастығы жұмыс істейді. Ұйым мамандары үкімет пен депутаттарға саланы қолдаудың қосымша шараларын енгізу туралы өтініштермен мерзімді түрде жүгінеді. Бірақ олардың даусы үнемі естіле бермейді.

«Қазақстанның жеңіл өнеркәсіп саласындағы қазіргі инвестициялық саясаты импорттық өнімдердің басым орын алуына мүмкіндік берді. Біз үкіметпен үнемі байланысып тұрамыз, біз оларды хаттар мен шағымдармен бомбалаймыз, бірақ жауап ретінде бізге сылтаулардан басқа ештеңе келмейді. Отандық тауар өндірушілерді қолдайтын мемлекеттік саясат керек. Шенеуніктердің кінәсінен бізде әлі күнге дейін терең өңдеп, дайын өнімді шығарудың бірыңғай жүйесі жоқ. Шетелден арзан өнім алу үшін қазақстандық компанияларды кемсітушілік бар», — деді республикалық БАҚ өкілдеріне берген сұхбатында Qaz Textile Industry басшысы Гүлмира Уахитова.

Индустрия және құрылыс министрлігінің мәліметінше, биыл «Индустриялық даму қоры» АҚ жеңіл өнеркәсіптегі инвестициялық жобаларға 3%-дық мөлшерлемемен жеңілдетілген несие береді. Қаржыландырудың шарты жұмыс орындарын міндетті түрде құру. Мұндай инвестициялық жобалар пулында қазірдің өзінде 60 компания тіркелгені белгілі. Жарияланған басқа ынталандыруларға арнайы экономикалық аймақтардың резиденттері үшін тартымды салық преференцияларын жасау және компанияларды технологиялық жаңартуға жұмсалатын шығындарды субсидиялау кіреді. Мұндай мемлекеттік реттеу жұмыс істей ме, жоқ па 2024 жылдың көктемінде жеңілдетілген несие беру туралы бұйрыққа қол қойылғаннан кейін бір жылдан кейін белгілі болады.