Қазақстанда ірі қала құраушы кәсіпорындардың айналасында «ШОБ белдеуін» құру жұмыстары басталды. Өнеркәсіп алпауыттарының өз аймақтарындағы жеткізуші кәсіпкерлермен ынтымақтастығы бұрын да байқалған, бірақ ерікті форматта. Елішілік құндылықты дамыту бағдарламасы тұтастай алғанда қазақстандық қамтудың өсуі үшін де, шағын және орта кәсіпкерлікті, атап айтқанда моноқалаларда дамыту үшін де қажет. «Егер бұрын бұл жұмыс ерікті негізде жүргізілсе, қазір біз ірі кәсіпорындар айналасында шағын кәсіпорындар белдеуін құру және олармен ұзақ мерзімді офтейк-келісімшарттар жасасу міндетін заңнамада бекітеміз», — деп атап өтті ҚР өнеркәсіп және құрылыс министрі Қанат Шарлапаев.

Міне, қазір моноқалаларда жағдай қалай дамып келеді. Өнеркәсіп және құрылыс министрлігінің ақпараты бойынша, моноқалалар кәсіпорындарының өндіріс көлемі өткен жылы 18,5 трлн теңгеге жетті. Бұл жалпы республикалық көрсеткіштің 40%-ы. Өткен жылы моноқалалардағы кәсіпкерлік белсенділік деңгейі-плюсте. 20 қаланың әрқайсысында жұмыс істеп тұрған ШОБ субъектілері санының өсуі тіркелді. Мұндай кәсіпорындардың жалпы саны 8,5%-ға артып, 100,2 мыңға жетті. Компаниялар саны бойынша көшбасшылар Жаңаөзен (12,9 мың) және Теміртау (11,5 мың) қалалары болды.

Президент Қасым-Жомарт Тоқаев елішілік құндылық бағдарламасын құру және бірінші кезекте өз өндірісін дамыту қажеттілігі туралы өткен жылдың қыркүйек айында айтқан болатын.

«Мемлекет ірі кәсіпорындармен бірлесіп, өндірістің барлық сатысы өз елімізде болуын қамтамасыз етуі керек. Ол үшін өндіріс саласын реттейтін және ынталандыратын түрлі тәсілдерді қолдану қажет. Өңдеу өнеркәсібі шикізатты көңілге қонымды бағамен жеткілікті көлемде алуы керек. Сонымен бірге реттелетін сатып алу кезіндегі өз тауарларымыздың үлесін арттыру және офтейк жүйесін толық іске қосу қажет. Еліміздегі өнім өндірушілермен жасалатын офтейк келісім-шарттардың үлесін кемінде 10 пайызға жеткізу керек. Бұл — жыл сайын 2 триллион теңге деген сөз», — деді мемлекет басшысы.

Идея бойынша, ірі кәсіпорындардың айналасындағы «ШОБ белдеуі» өнеркәсіптік алыптардың өз аймағының шағын және орта бизнесімен ұзақ мерзімді ынтымақтастығын қарастырады. Бұл шағын компаниялар мен ЖК үшін жаңа өткізу нарықтарын береді, қосымша жұмыс орындарын құруға мүмкіндік береді. Бейінді министрліктің мәліметінше, сәуір айының басында ҚР-да қала құраушы кәсіпорындар, ірі ұлттық холдингтер мен ШОБ арасында 24,5 млрд теңгеге 20 ұзақ мерзімді шарт, 47,3 млрд теңгеге 13 офтейк-келісімшарт жасалды. Жалпы, 2023 жылы моноқалалардағы кәсіпорындарды сатып алу көлемі 1,8 трлн теңгеге жетті. Оның тек 27,8%-ы импорттық жеткізілімдермен және 72,2%-ы елішілік құндылық бағдарламасы бойынша сатып алулармен қамтылды.

Офтейк-келісімшарттар жүйесін белсенді дамытып жатқан ірі корпорациялардың мысалы ретінде Eurasian Resources Group (ERG) деп атауға болады. ERG отандық өндірушілермен 20 млрд теңгеден астам сомаға қажетті тауарларды жеткізу туралы жаңа офтейк-келісімшарттарға қол қойды. Сонымен қатар, біз тек арнайы киімдер мен шығын материалдарын сатып алу туралы ғана емес, сонымен қатар күрделі өнеркәсіптік жабдықтарды — электр пештерінің трансформаторларын, арматураларды, электр машиналарына арналған компоненттерді және т. б. сатып алу туралы айтып отырмыз.

Айта кетейік, жыл сайын ERG сатып алу көлемі 1,7 трлн теңгені құрайды. Өткен жылдың қорытындысы бойынша отандық тауар өндірушілер мен қызмет көрсетушілерден сатып алу үлесі 68%-ын құрады.

Бұл ретте, 2020 жылы ERG-де импортты алмастыру жөніндегі мерзімсіз бағдарлама іске қосылды, оның шеңберінде кез келген әлеуетті қазақстандық өндіруші қызықтыратын тауарға немесе өндірісін ел аумағында дамыта алатын тауарлар тобына өтінім беруге мүмкіндігі бар. 2020–2023 жылдары ERG Коммерциялық орталығы бұрын шетелден сатып алынған 2 млрд теңгеден астам сомаға 174 тауар атауын импортқа алмастырды. Қазір бағдарлама аясындағы тауарлар тізбесі 19 мыңға жуық позицияны қамтиды. Олар бірге өнеркәсіптік топтың тауарларын сатып алудың барлық дерлік импорттық құрамдас бөлігі болып табылады және Қазақстанда оқшаулау үшін әлеуетке ие.

Ал телекоммуникация саласының мысалы: өткен жылдың соңында «Қазақтелеком» қазақстандық сымсыз цифрлық приставкаларды өндіруші «ЭлтексАлатау» ЖШС-мен 1 млрд теңгеге ұзақ мерзімді келісімшарт жасасты.

Energyprom.kz редакциясы өнеркәсіптік кәсіпорындар мен квазимемлекеттік сектор ұйымдары бизнестен сатып алулар жүргізетін негізгі белсенді электрондық сауда алаңдары (ЭСА) туралы ақпарат жинады. Біз оларды екі топқа бөлдік: бірнеше тапсырыс берушілер лоттарды орналастыратын жалпы ЭСА және корпоративтік онлайн ресурстар. Бірінші санатта квазимемлекеттік сектор — goskakup.gov.kz, zakup.sk.kz компанияларын сатып алуға арналған сервистер ғана емес, сонымен қатар жер қойнауын пайдаланушылардың жалпы сауда порталдары да болды: reestr.nadloc.kz, nedra.kz, e-port.kz.

Екінші топқа корпоративтік сайттар кірді, онда әр компания өз шарттары бойынша белгілі бір тауарлар мен қызметтерді сатып алу бойынша сауда-саттықты жеке жариялайды. Мысалы, ERG тобының сайтында корпорацияның барлық кәсіпорындары орналастыратын конкурстар туралы хабарландыруларды көруге болады. Онда өнеркәсіптік жабдықтарды өндірушілерге ғана емес, сонымен қатар ағаш өңдеу, жеңіл өнеркәсіп, білім беру, ветеринарлық қызметтер және т. б. салалардағы ШОБ кәсіпкерлеріне де қызықты болатын лоттар бар.

Барлық сайттар жасалған шарттардың саны мен олардың сомасы туралы статистикалық мәліметтерді жарияламайды. «Самұрық-Қазына» холдингінің электрондық сауда порталы ашық талдаумен ЭСА арасында ең үлкен сандармен ерекшеленді. 2023 жылы жасалған шарттар бойынша жалпы сома 13,9 трлн теңгені, осы жылдың қаңтар–мамыр айларында — 6,4 трлн теңгені құрады.

ШОБ-тан ірі тапсырыс берушілер мен жеткізушілерге ыңғайлы болу үшін ҚР өнеркәсіп және құрылыс министрлігінің тапсырысы бойынша «Қазақстандық қамту» бірыңғай интернет-порталы құрылды. Онда тауарларды, қызметтерді жеткізушілер туралы мәліметтер базасы жинақталды, отандық жиһаз, құрылыс материалдарын өндірушілердің тізілімі жарияланды, ірі корпорациялардың жылдық сатып алу жоспарлары тіркелді. Портал мамандары өңірлердің облыс орталықтарындағы сатып алу көлеміне және олардағы қазақстандық қамту үлесіне талдау жүргізеді. Биылғы жылдың бірінші тоқсанындағы деректер жекелеген қалаларда осы елішілік құндылық көрсеткішінің біркелкі дамымағанын көрсетеді. Мысалы, егер Орал қаласында барлық сатып алынған тауарлар мен қызметтердің 86,1%-ы made in Kazakhstan болса, Қостанайда бұл көрсеткіш шамалы — небәрі 0,2%.

Сатып алуда қазақстандық қамту жоғары индикаторына Петропавл, Ақтау, Ақтөбе және Қарағанды қалаларын жатқызуға болады. Олардың барлығы 2023 жылдың бірінші тоқсанымен салыстырғанда қазқамту үлесінің оң динамикасын көрсетеді.

Қорытындылай келе, сатып алулардағы жергілікті қамтуды дамыту Қазақстанның тұрақты дамуына ықпал ете отырып, экономика мен бизнеске көпжақты оң әсер ететінін атап өтеміз.