Артық салмағы бар балалардың үлесі соңғы жылдары өсіп келеді

Соңғы бірнеше жылда Қазақстанда 11 мен 15 жас аралығындағы артық салмақпен немесе семіздікке шалдыққан балалардың үлесі 1,6 есе өсті. Егер 2018 жылы осы жас тобындағы барлық қазақстандықтардың 9,7%-ы артық салмақпен ауыратын болса, былтыр жыл бұл көрсеткіш 15,4% өсті. Бұл үрдіс қыздар арасында да, ұлдар арасында да байқалады. Айтпақшы, қыздарға қарағанда ұлдарда артық салмақ жиі болады: тиісінше 19,2% және 11,3%. 2022 жылы балалардың 4,7%-ы семіздікке шалдыққан. Мұндай қорытындыны «2022 жылы Қазақстандағы мектеп оқушыларының өмір салты факторлары» ұлттық баяндамасының авторлары жасады.

Сауалнамаларды пайдалана отырып, қазақстандық жасөспірімдердің денсаулық жағдайы мен қауіп факторларын зерттей келе, ҚР Қоғамдық денсаулық сақтау ұлттық орталығының (ҚДСҰО) мамандары 11 жастағы балалардың артық салмақтан жиі зардап шегетінін анықтады. Осы жастағы әрбір төртінші ұлдың салмағы оның бойына қалыптыдан жоғары. 11 жастағы қыздар арасында артық салмағы бар қыздардың үлесі төмен: 14,3%.

Жасөспірімдер арасында жағдай жақсырақ. 13 жаста ұлдардың 17%-ы және қыздардың 9,7%-ы артық салмақ немесе семіздікке ұшырайды. 15 жастағы ұлдар арасында 14,3%-да артық салмақ, қыздар арасында да жағдай шамалас: 15 жастағы барлық қыздардың 9,9%-да артық салмақ бар.

Бұл деректер балалардың дене салмағының индексін (ДСИ) олардың салмағы мен бойы туралы ақпарат негізінде есептеу арқылы алынды. Бір қызығы, артық салмақ санатына жататын балалардың бәрі өздерін осындай деп санамайды. Мысалы, ҚР Қоғамдық денсаулық сақтау ұлттық орталығының 2022 жылға арналған іріктемелік зерттеуінің нәтижесі бойынша ұл балалардың тек 12,9%-ы өздерінде артық салмақ бар деп санайды. Еске салайық, есептелген ДСИ көрсеткіші бойынша 19,2%-да болды. Қыздарда жағдай керісінше: олардың арасында артық саллмағы жоқтар да өздерінде артық салмақ бар деп ойлайды. 11 жастан 15 жасқа дейінгі өзін артық салмағы бар адам ретінде субъективті түрде қабылдайтын қазақстандық әйелдердің үлесі ДСИ бойынша есептелген көрсеткіштен асып түсті: 14,3% және 11,3%. Өз денесіне тым сыни көзқарас әсіресе ересектеу қыздарға тән: 13 жастағылар арасында — 19,4%, 15 жастағылар арасында — 21,2%.

Қазақстанда балалар семіздігінің таралуы дәрігерлерді алаңдатып отыр, өйткені статистикалық мәліметтерге сәйкес, 90% жағдайда артық салмағы бар балалар кейінірек артық салмақты ересектерге айналады. Бұл денсаулық сақтау жүйесі үшін күрделі мәселе. Артық салмақ II типті қант диабеті, гипертония және жүрек-қан тамырлары ауруларының дамуының негізгі қауіп факторларының бірі. Қазақстанда семіздікке шалдыққан балалар санының азаймай, керісінше өсіп келе жатқаны Дүниежүзілік семіздікке қарсы күрес федерациясының (ДДҰ консультативтік органы) сарапшыларына болашақтағы жағдайға көңіл көншітетін болжам жасауға мүмкіндік берді. Егер елімізде балалардағы семіздік үрдісі өзгермесе, 2030 жылға қарай Қазақстанда 5 пен 19 жас аралығындағы 536,9 мың артық салмақты азамат болады. Басым бөлігі жасөспірімдер мен жастар (330,4 мың адам), аз бөлігі 5 пен 9 жас аралығындағы балалар.

ЮНИСЕФ-тің Қазақстандағы тамақтану жөніндегі ұлттық кеңесшісі Ақкүміс Салханованың айтуынша, балалар арасындағы семіздік жағдайларының тек 5%-ы эндокриндік жүйенің бұзылуынан болады. Кәмелетке толмағандардағы артық дене салмағының 95%-да энергия теңгерімсіздігімен байланысты: тұтынылатын калория мөлшері жұмсалған мөлшерден көп. Нашар тамақтану және отырықшы өмір салты. Отбасылық салауатты өмір салтын белсенді түрде насихаттауға қарамастан, балалардағы дұрыс емес тамақтану әдеттері уақыт өте нашарлайды. Мұны ҚР Қоғамдық денсаулық сақтау ұлттық орталығының 2018 және 2022 жылдарға жүргізген сауалнамаларының нәтижелерінен көруге болады.

Осы жылдары аптасына 1–6 рет қант қосылған сусындарды ішкен балалардың үлесі 2018 жылғы 60,2%-дан былтыр 66,7%-ға дейін өсті. 2022 жылы 11–15 жас аралығындағы әрбір бесінші жасөспірім аптасына кемінде бір рет энергетикалық сусындарды ішкен. Балалардың шамамен үштен бірі ғана күн сайын жемістер мен көкөністерді жеді: тиісінше 26,6% және 36,2%. Күн сайын толық таңғы асты жейтін жасөспірімдер азайып келеді.

Сонымен қатар физикалық белсенділік көрсеткіштері төмендеді: балалар аз жүреді және компьютерде көп отырады. 2022 жылы кәмелетке толмағандардың тек 32,4%-ы күнделікті сағаттық серуенге немесе секцияларда жаттығуларға барған. Аптасына кемінде үш күн жоғары қарқынды физикалық белсенділікті талдағанда нәтиже әлдеқайда жақсы болды: 64,5%. Бірақ көптеген қазақ балалары гаджет пен түрлі бейнелерді көруде қиындықтарға тап болады. Былтыр балалардың 51,2%-ы күніне екі сағаттан астам планшет, смартфон және компьютер алдында отырды. Сауалнама нәтижелеріне сүйенсек, ұлдар көбіне видео ойындар ойнайды, ал қыздар әлеуметтік желілерде сөйлеседі және сайттарды қарайды. 2018 жылдан бері бұл көрсеткіш 24 пайыздық тармаққа өсті.

2021 жылы Қазақстанда ҚР Қоғамдық денсаулық сақтау ұлттық орталығының мамандары ЮНИСЕФ сарапшыларымен бірлесіп, ҚР балалары арасында артық салмақ пен семіздіктің алдын алудың 2025 жылға дейінгі ұлттық стратегиясын әзірледі. Ол балалар арасындағы артық салмақ үрдісін тоқтату үшін дәрігерлер, ҮЕҰ және ата-аналар қауымдастығы назар аударуы тиіс бірнеше мақсатты индикаторларды анықтайды. Атап айтқанда, 14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар арасындағы семіздік ауруын 7,6%, 100 мың адамға шаққанда 97,5-тен 90 жағдайға дейін төмендету қажет. Ол үшін мектеп оқушыларының өміріне спортты белсендірек енгізу қажет. 2025 жылға қарай 8 жастағы балалардың 80%-ы спорт секциялары мен үйірмелерге тұрақты түрде баратыны құптарлық. 11–15 жас аралығындағы қазақстандықтар үшін бұл көрсеткішті кем дегенде 40%-ға дейін арттыру қажет.

Балалар ішетін қантты тәтті сусындардың мөлшерін біртіндеп азайтып, қатаң бақылау қажет. Күн сайын лимонад немесе кола сатып алуды әдетке айналдырғандардың үлесі 14,5%-ға дейін төмендеуі керек. Қантты сусындарды жиі тұтынуды шектеу үшін сонау 2021 жылы ҚР Денсаулық сақтау министрлігі «Салауатты ұлт» ұлттық жобасы аясында қантты сусындарға қосымша салық енгізуді ұсынды. Бұл бастама бизнес тарапынан қарсылыққа тап болды. Жобаға түсініктемелерде ҚР Алкогольсіз сусындар өндірушілер қауымдастығының өкілдері ҚР Денсаулық сақтау министрлігі фискалдық шаралары енгізу мақсатында қантты сусынды тұтынуды демонизациялайды, ал мектеп оқушыларының қантты сусын ішуі семіздікпен байланысы жоқ деп жазды. Дегенмен, «Ашық НҚА» немесе мемлекеттік органдардың сайтарында 2023 жылдан бастап мұндай салықтың енгізілгені туралы ақпарат жоқ.