Әзірге ҚР заңнамалық актілерінде мұндай ұғым жоқ

2023 жылдың 25 қарашасы мен 10 желтоқсаны аралығында Қазақстанда «Зорлық-зомбылықсыз 16 күн» халықаралық акциясы өтті. Осы екі апта ішінде тұрмыстық зорлық-зомбылық бойынша есепте тұрған отбасыларды тексеру жұмыстары күшейтіліп қана қоймай, сонымен бірге гендерлік мәселелерге қатысты мәселелер да талқыланды. Олардың бірі жыныстық харассментке қатысты. Қазіргі уақытта Қазақстан заңнамасында харассмент ұғымы ешқандай түрде бекітілмеген, мұндай құқық бұзушылықтардың жіктелуі жоқ, жыныстық харассментке жауапкершілік белгіленбеген. Нормативтік актілер бойынша, Қазақстанда харассмент құбылысы мүлдем жоқ.

Алайда, осы тақырыпта 40 жылдан астам уақыт бұрын кітап жазған Мичиган университетінің заң профессоры Кэтрин МакКиннонның зерттеулеріне сәйкес, харассмент қорлаудың барлық түрін қамтиды — сөзден бастап физикалық байланысқа дейін, зорлау әрекеті мен зорлықтың өзіне дейін. МакКиннонның айтуынша, зорлау — харассменттің жалғасы.

Қолданыстағы заңнамаға сүйенсек, Қазақстанда жәбірлеу үшін қылмыстық жауапкершілік тек тікелей физикалық зорлық жасаған жағдайда ғана қабылданады. ҚР Қылмыстық кодексінде сексуалдық сипаттағы қылмыстарды сипаттайтын бес бап бар. Олардың төртеуі жәбірленушінің жасы мен түрлі жағдайда аяқталған жыныстық қатынасқа түседі. Тек ҚР Қылмыстық кодексінің № 124-бабы бойынша («Кәмелетке толмағандарды азғындыққа тарту») қылмыскер жыныстық қатынас болмаған жағдайда ғана жауапқа тартылуы мүмкін.

Қазақстанда соңғы бірнеше жылдағы сексуалдық сипаттағы қылмыстардың статистикасы мұндай ауыр қылмыстар санының 2 есеге жуық азайғанын көрсетеді. Егер 2017 жылы осындай қылмыстар бойынша 2,1 мың қылмыстық іс тіркелсе, 2022 жылдың соңында 1 мың болды. Зорлау 70,7% азайған және сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттері 34,3% азайды. Бұл ҚР Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу комитетінің (БП ҚС АЕК) деректері.

Жалпы статистиканың аясында ҚР Қылмыстық кодексінің № 123-бабы («Жыныстық қатынасқа мәжбүрлеу») бойынша қозғалған қылмыстық істердің аздығы байқалады. 2017 жылдан 2019 жылға дейін мұндай қылмыстар мүлде тіркелген жоқ, 2020 жылдан бастап биыл қараша айына дейін оның 32-і ғана болды. Осы бап бойынша ашылған істердің мұндай аздығы дәлелдемелік базадағы қиындықтарды және қоғамның әйелдердің жеке шекарасын бұзуға деген түсініксіз көзқарасын көрсетуі мүмкін. Бұл туралы сәл кейінірек айтатын боламыз.

Қарашаның ортасында парламент депутаттары министрлер кабинетінің басшысына ҚР-дағы харассмент мәселесіне неғұрлым байыпты қарауды ұсынды. Сенатор, ҚР-ның бұрынғы Ақпарат және әлеуметтік даму министрі Дархан Қыдырәлі Қазақстан Халықаралық еңбек ұйымының (ХЕҰ) «Жұмыста зорлық-зомбылық пен қудалауды жою туралы» конвенциясына қосылып, сексуалдық зорлық-зомбылыққа қарсы іс-қимыл жоспарын қабылдауы керек деп санайды.

ҚР-ның жұмыс істейтін әйелдерінің жұмыс орнында жыныстық зорлық-зомбылыққа ұшырайтыны туралы ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау республикалық ғылыми-зерттеу институты мен «БҰҰ әйелдері» бірлескен зерттеуі жарияланғаннан кейін белгілі болды. Ол былтыр жүзеге асырылды, бірақ қорытынды есеп 2023 жылдың қыркүйегінде ғана шығарылды. Зерттеуге республиканың барлық өңірінен 1,3 мың әйел қатысқан харассмент тақырыбы бойынша сауалнама жүргізілді. Әлеуметтанулық зерттеу нәтижелері көрсеткендей, әйелдердің 51%-ы Қазақстанда жұмыс орнында зорлық-зомбылық пен харассмент деректері бар екенін растады, ал респонденттердің 13%-ы бұған тап болған. Деректерді республика бойынша эмпирикалық түрде тасымалдау арқылы авторлар мәселенің шамамен масштабын анықтады. Есеп бойынша, 300 мыңға жуық жұмыс істейтін қазақстандық әйел өмірінде кем дегенде бір рет әріптестерінің немесе бастықтарының әдепсіз ишарасына, ұсыныстарына немесе харассментіне тап болған.

Харассменттің негізгі көріністерінің арасында респонденттер жағымсыз жанасуды (17%), өзіне бағытталған лас әзілдерді (16%), бас тартса да қарым-қатынас орнатуға әрекет жасауды (9%), жыныстық қатынас туралы ұсыныстарды (6%), қорқыту және бопсалау арқылы жыныстық қатынасқа тартуды (6%) атады. Сондай-ақ, респонденттердің шағын бөлігі (1%) әйелге жақын қарым-қатынас үшін жоғарылату немесе қамқорлық ұсынылған кезде «сыйға сый» ұсыныстарына тап болғанын хабарлады.

Харассментке ұшыраған сауалнамаға қатысушылардың 44,1%-ы ерлердің мұндай мінез-құлқының себебін жазасыз қалдыру деп есептеген. Тағы 13,3%-ы осы саладағы заңнаманың жетілдірілмегендігін атап өтсе, 11,9%-ы құқық бұзушының мінез-құлқын оның тәрбиесінің нашарлығынан деп санаған. Бір қызығы, респонденттердің көпшілігі мұндай жағымсыз жағдайларды кездестірмеген әйелдердің жалпы таңдауында харассмент себептері туралы жауаптардың құрылымы айтарлықтай ерекшеленеді. Төрттен бір бөлігі дерлік (24,2%) әйелдің сыртқы түрі мен мінез-құлқын жыныстық харассменттің себебі деп санайды. Әдеттегі жәбірленушіні кінәлау мұндай жағымсыз жағдайға тап болмаған және тек теориялық, стереотиптік ойлайтын адамдар арасында жиі кездеседі.

Жұмыс орнындағы харассментпен күресудің басты мәселесі қоғамның оны қалай қабылдайтынына байланысты. Харассментке ұшыраған барлық зерттеуге қатысушылардың тек 13,3%-ы ғана құқық бұзушыға шара қолданды. 27,2%-ы мұны қиын оқиға деп санаса, тағы 13,3%-ы жария болудан қорқады немесе болған оқиғадан ұялды.

Оның үстіне, басшыларға харассмент туралы шағымданған аздаған батыл әйелдердің 80%-ы теріс жауап алған. Не өтініш елеусіз қалды (31%), не бастық мәселені бейбіт жолмен шешуді ұсынды (27%) немесе әйелді құқық бұзушымен өз бетінше күресуге жіберген (16%). 4% жағдайда өтініш берген әйел де болған оқиға үшін айыпталған. Осы зерттеулерді біріктіре отырып, жұмыс орнындағы мұндай оқиғаларға көзқарас теріс екенін көрсетті. Көбіне әйел проблемамен жалғыз қалады және оны ең жақсы жолмен шешеді — ол жұмыстан кетеді немесе басқа жерге ауыстырылады.

Респонденттердің жартысына жуығы (49,7%) Қазақстанға сексуалдық харассментке қатысты жеке заң қажет деп санайды. 32,9% мұндай шараларды мүмкін деп атайды. Оған респонденттердің 5,8%-ы ғана қарсы болған.

Осы ауқымды жұмыстың нәтижелеріне сүйене отырып, зерттеу авторлары Қазақстан «Еңбек әлеміндегі зорлық-зомбылық пен қудалауды жою туралы» ХЕҰ конвенциясын ратификациялаған Орталық Азиядағы алғашқы мемлекет болуы мүмкін деген қорытындыға келді. Алайда бүгінгі күнге дейін республикада конвенцияны жүзеге асыру үшін конституциялық-құқықтық негіз әлі жасалмаған. Бірақ бұл әйелдерді харассменттен қорғау үшін заңнаманы жетілдіруге кедергі келтірмейді. Жоба авторлары еңбек әлеміне гендерлік зорлық-зомбылық ұғымын енгізуді және еңбек кодексін харассментке тыйым салатын баптармен толықтыруды ұсынады. Сарапшылар жұмыс берушілерге жұмыс орнындағы қудалау қаупінің алдын алу жауапкершілігін беру қажет деп санайды. Бұл міндеттемелерді бұзу айыппұлдармен (30-дан 100 АЕК-ке дейін) жазалануы керек. Ең бастысы: зерттеу авторлары сексуалдық сипаттағы қылмыстарды бастық қарамағындағы қызметкерге немесе жұмыс орнында жасаса, жауапкершілікті күшейтуді ұсынады.