Қазақстан харассмент проблемасы бар екенін мойындай ма?
12 декабря 2023
69
Әзірге ҚР заңнамалық актілерінде мұндай ұғым жоқ
2023 жылдың 25 қарашасы мен 10 желтоқсаны аралығында Қазақстанда «Зорлық-зомбылықсыз 16 күн» халықаралық акциясы өтті. Осы екі апта ішінде тұрмыстық зорлық-зомбылық бойынша есепте тұрған отбасыларды тексеру жұмыстары күшейтіліп қана қоймай, сонымен бірге гендерлік мәселелерге қатысты мәселелер да талқыланды. Олардың бірі жыныстық харассментке қатысты. Қазіргі уақытта Қазақстан заңнамасында харассмент ұғымы ешқандай түрде бекітілмеген, мұндай құқық бұзушылықтардың жіктелуі жоқ, жыныстық харассментке жауапкершілік белгіленбеген. Нормативтік актілер бойынша, Қазақстанда харассмент құбылысы мүлдем жоқ.
Алайда, осы тақырыпта 40 жылдан астам уақыт бұрын кітап жазған Мичиган университетінің заң профессоры Кэтрин МакКиннонның зерттеулеріне сәйкес, харассмент қорлаудың барлық түрін қамтиды — сөзден бастап физикалық байланысқа дейін, зорлау әрекеті мен зорлықтың өзіне дейін. МакКиннонның айтуынша, зорлау — харассменттің жалғасы.
Қолданыстағы заңнамаға сүйенсек, Қазақстанда жәбірлеу үшін қылмыстық жауапкершілік тек тікелей физикалық зорлық жасаған жағдайда ғана қабылданады. ҚР Қылмыстық кодексінде сексуалдық сипаттағы қылмыстарды сипаттайтын бес бап бар. Олардың төртеуі жәбірленушінің жасы мен түрлі жағдайда аяқталған жыныстық қатынасқа түседі. Тек ҚР Қылмыстық кодексінің № 124-бабы бойынша («Кәмелетке толмағандарды азғындыққа тарту») қылмыскер жыныстық қатынас болмаған жағдайда ғана жауапқа тартылуы мүмкін.
Қазақстанда соңғы бірнеше жылдағы сексуалдық сипаттағы қылмыстардың статистикасы мұндай ауыр қылмыстар санының 2 есеге жуық азайғанын көрсетеді. Егер 2017 жылы осындай қылмыстар бойынша 2,1 мың қылмыстық іс тіркелсе, 2022 жылдың соңында 1 мың болды. Зорлау 70,7% азайған және сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттері 34,3% азайды. Бұл ҚР Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу комитетінің (БП ҚС АЕК) деректері.
Жалпы статистиканың аясында ҚР Қылмыстық кодексінің № 123-бабы («Жыныстық қатынасқа мәжбүрлеу») бойынша қозғалған қылмыстық істердің аздығы байқалады. 2017 жылдан 2019 жылға дейін мұндай қылмыстар мүлде тіркелген жоқ, 2020 жылдан бастап биыл қараша айына дейін оның 32-і ғана болды. Осы бап бойынша ашылған істердің мұндай аздығы дәлелдемелік базадағы қиындықтарды және қоғамның әйелдердің жеке шекарасын бұзуға деген түсініксіз көзқарасын көрсетуі мүмкін. Бұл туралы сәл кейінірек айтатын боламыз.
Қарашаның ортасында парламент депутаттары министрлер кабинетінің басшысына ҚР-дағы харассмент мәселесіне неғұрлым байыпты қарауды ұсынды. Сенатор, ҚР-ның бұрынғы Ақпарат және әлеуметтік даму министрі Дархан Қыдырәлі Қазақстан Халықаралық еңбек ұйымының (ХЕҰ) «Жұмыста зорлық-зомбылық пен қудалауды жою туралы» конвенциясына қосылып, сексуалдық зорлық-зомбылыққа қарсы іс-қимыл жоспарын қабылдауы керек деп санайды.
ҚР-ның жұмыс істейтін әйелдерінің жұмыс орнында жыныстық зорлық-зомбылыққа ұшырайтыны туралы ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау республикалық ғылыми-зерттеу институты мен «БҰҰ әйелдері» бірлескен зерттеуі жарияланғаннан кейін белгілі болды. Ол былтыр жүзеге асырылды, бірақ қорытынды есеп 2023 жылдың қыркүйегінде ғана шығарылды. Зерттеуге республиканың барлық өңірінен 1,3 мың әйел қатысқан харассмент тақырыбы бойынша сауалнама жүргізілді. Әлеуметтанулық зерттеу нәтижелері көрсеткендей, әйелдердің 51%-ы Қазақстанда жұмыс орнында зорлық-зомбылық пен харассмент деректері бар екенін растады, ал респонденттердің 13%-ы бұған тап болған. Деректерді республика бойынша эмпирикалық түрде тасымалдау арқылы авторлар мәселенің шамамен масштабын анықтады. Есеп бойынша, 300 мыңға жуық жұмыс істейтін қазақстандық әйел өмірінде кем дегенде бір рет әріптестерінің немесе бастықтарының әдепсіз ишарасына, ұсыныстарына немесе харассментіне тап болған.
Харассменттің негізгі көріністерінің арасында респонденттер жағымсыз жанасуды (17%), өзіне бағытталған лас әзілдерді (16%), бас тартса да қарым-қатынас орнатуға әрекет жасауды (9%), жыныстық қатынас туралы ұсыныстарды (6%), қорқыту және бопсалау арқылы жыныстық қатынасқа тартуды (6%) атады. Сондай-ақ, респонденттердің шағын бөлігі (1%) әйелге жақын қарым-қатынас үшін жоғарылату немесе қамқорлық ұсынылған кезде «сыйға сый» ұсыныстарына тап болғанын хабарлады.
Харассментке ұшыраған сауалнамаға қатысушылардың 44,1%-ы ерлердің мұндай мінез-құлқының себебін жазасыз қалдыру деп есептеген. Тағы 13,3%-ы осы саладағы заңнаманың жетілдірілмегендігін атап өтсе, 11,9%-ы құқық бұзушының мінез-құлқын оның тәрбиесінің нашарлығынан деп санаған. Бір қызығы, респонденттердің көпшілігі мұндай жағымсыз жағдайларды кездестірмеген әйелдердің жалпы таңдауында харассмент себептері туралы жауаптардың құрылымы айтарлықтай ерекшеленеді. Төрттен бір бөлігі дерлік (24,2%) әйелдің сыртқы түрі мен мінез-құлқын жыныстық харассменттің себебі деп санайды. Әдеттегі жәбірленушіні кінәлау мұндай жағымсыз жағдайға тап болмаған және тек теориялық, стереотиптік ойлайтын адамдар арасында жиі кездеседі.
Жұмыс орнындағы харассментпен күресудің басты мәселесі қоғамның оны қалай қабылдайтынына байланысты. Харассментке ұшыраған барлық зерттеуге қатысушылардың тек 13,3%-ы ғана құқық бұзушыға шара қолданды. 27,2%-ы мұны қиын оқиға деп санаса, тағы 13,3%-ы жария болудан қорқады немесе болған оқиғадан ұялды.
Оның үстіне, басшыларға харассмент туралы шағымданған аздаған батыл әйелдердің 80%-ы теріс жауап алған. Не өтініш елеусіз қалды (31%), не бастық мәселені бейбіт жолмен шешуді ұсынды (27%) немесе әйелді құқық бұзушымен өз бетінше күресуге жіберген (16%). 4% жағдайда өтініш берген әйел де болған оқиға үшін айыпталған. Осы зерттеулерді біріктіре отырып, жұмыс орнындағы мұндай оқиғаларға көзқарас теріс екенін көрсетті. Көбіне әйел проблемамен жалғыз қалады және оны ең жақсы жолмен шешеді — ол жұмыстан кетеді немесе басқа жерге ауыстырылады.
Респонденттердің жартысына жуығы (49,7%) Қазақстанға сексуалдық харассментке қатысты жеке заң қажет деп санайды. 32,9% мұндай шараларды мүмкін деп атайды. Оған респонденттердің 5,8%-ы ғана қарсы болған.
Осы ауқымды жұмыстың нәтижелеріне сүйене отырып, зерттеу авторлары Қазақстан «Еңбек әлеміндегі зорлық-зомбылық пен қудалауды жою туралы» ХЕҰ конвенциясын ратификациялаған Орталық Азиядағы алғашқы мемлекет болуы мүмкін деген қорытындыға келді. Алайда бүгінгі күнге дейін республикада конвенцияны жүзеге асыру үшін конституциялық-құқықтық негіз әлі жасалмаған. Бірақ бұл әйелдерді харассменттен қорғау үшін заңнаманы жетілдіруге кедергі келтірмейді. Жоба авторлары еңбек әлеміне гендерлік зорлық-зомбылық ұғымын енгізуді және еңбек кодексін харассментке тыйым салатын баптармен толықтыруды ұсынады. Сарапшылар жұмыс берушілерге жұмыс орнындағы қудалау қаупінің алдын алу жауапкершілігін беру қажет деп санайды. Бұл міндеттемелерді бұзу айыппұлдармен (30-дан 100 АЕК-ке дейін) жазалануы керек. Ең бастысы: зерттеу авторлары сексуалдық сипаттағы қылмыстарды бастық қарамағындағы қызметкерге немесе жұмыс орнында жасаса, жауапкершілікті күшейтуді ұсынады.
Танымал мақалалар
Барлығын көруҚазақстанның қаржы секторы ESG тәжірибелерін кеңінен қолдануда. Зерттеу
Соңғы жылдары Қазақстанда компаниялардың қызметіне ESG (экологиялық, әлеуметтік және басқару аспектілері) қағидаттары белсенді түрде енгізілуде. Бұл тұрақты дамудың өсіп келе Читать далее...
7 ноября 2024
10487
Әлемде жыл сайын 60 миллионнан астам жеңіл автокөлік шығарылады, ал көліктердің жалпы өндірісі 85 миллионнан асады
Көлік шығаратын зауыттар әр елдерде 4 миллионнан астам адамды жұмыспен қамтамасыз етіп, ІЖӨ-нің 10%-ын құрайды Толық 2022 жылдың қорытындысы бойынша, Читать далее...
17 января 2024
6775
Теміржолмен жолаушылар тасымалы да, жүк тасымалы да бір жылда 2% өсті
Бір жылдан аз уақытта сектордағы компаниялардың табысы 1,5 триллион теңге 2023 жылдың қаңтар–қарашасында теміржолмен 18,2 млн жолаушы тасымалданды, бұл былтырғыдан Читать далее...
25 декабря 2023
6722
Әлемдік туризм пандемиядан кейін қалпына келеді. Қазақстан шетелдік туристерді қалай көбірек тарта алады?
Дүниежүзілік туристік ұйым әлемдік туризм биыл пандемияға дейінгі деңгейге қайта оралады деп болжайды. Экономиканың басқа секторларына қарағанда локдаун мен геосаяси Читать далее...
15 марта 2024
6501
Қай азық-түлік қатты қымбаттады?
2023 жылғы желтоқсанның соңында ҚР-да азық-түлік бір айда 0,9%, бір жылда 8,5% қымбаттады. Өңірлер бойынша ай сайынғы динамикада азық-түлік ең Читать далее...
23 января 2024
6451
Балық шаруашылығы стартабы: ҚР-дағы мемлекеттік қолдаудың арқасында бизнестің балық өсіруге деген қызығушылығы күрт артты
Қазақстандағы аквашаруашылық қоры бірнеше жылда 3,4 есе өсті Қазақстанда балық шаруашылығында өндірістік көрсеткіштердің белсенді өсуі байқалады. ҚР СЖРА Ұлттық статистика Читать далее...
11 января 2024
6441
Кондитерлік өнімдер 12%, тоқаш және басқа да нан өнімдері 14% қымбаттады
Кей өңірлерде баға айтарлықтай өсті Қазақстандықтар үшін тәттілер өте маңызды. ҚР халқы мереке күндері сауда жасағанда немен бетпе-бет келді? 2023 Читать далее...
12 января 2024
6385
Қазақстанда бір жылда такси қызметі 9% қымбаттады
ТМД елдері арасында ҚР-да такси ең қымбат 2023 жылдың қаңтар–желтоқсанында Қазақстанда такси қызметін ұсынатын компаниялардың табысы бір жылда 17% өсіп, Читать далее...
19 января 2024
6376
Қазақстан ұнды қай елдерге көбірек экспорттайды?
Елде ұн өндірісі 1% артты 2023 жылғы қаңтар–қазанда ҚР-да дәнді дақылдардан және олардың майда тартылған қоспаларынан 2,7 млн тонна ұн Читать далее...
29 декабря 2023
6363
ҚР-дағы электр энергиясы өндірісінің 6%-ға жуығы жаңартылатын энергия көздеріне тиесілі. Бұл әлі өте аз, бірақ бұрынғыдан жақсырақ
Былтыр жыл соңында ҚР-да электр энергиясын өндіру саласындағы негізгі капиталға салынған инвестиция 451,4 млрд теңгеге жетті, бұл бір жыл бұрынғыдан Читать далее...
29 января 2024
6352
Бидай мен меслин экспорты тоннамен 21% өсті, бірақ ақшалай 3%-дан аз көбейді
2023 жылдың қаңтар–қарашасында Қазақстан 1,7 млрд АҚШ долларына 6,7 млн тонна бидай мен меслин экспорттады. Өсім физикалық түрде 20,6%, ақшалай Читать далее...
26 января 2024
6334
ҚР-да темекі сатылымы бір жылда 69% көбейді
2023 жылғы қаңтар–желтоқсанда темекі өнімдері өндірісі 2022 жылғы сәйкес кезеңдегі 287,9 млрд теңгемен салыстырғанда құндық мәнде 283 млрд теңгені құрады. Читать далее...
30 января 2024
6313
Қазы бір жылда 5%, жая 3% қымбаттады. Жылқы еті өндірісі азайды
Биыл ақпанның соңында жылқы еті бір жылда 4,3% қымбаттады. Атап айтқанда, қазы 4,8%, жая 2,5% қымбаттаған. Жылқы еті ең көп Читать далее...
12 марта 2024
6271
ҚР-да көп тұтынылатын алкоголь түрлерінің өндірісі биыл азайды
Биыл қаңтарда алкогольдің ең танымал түрлерінің өндірісі төмендеді. Мәселен, коньяк өндірісі былтырғы қаңтармен салыстырғанда 47,1%, 749,9 мың литрге дейін, сыра Читать далее...
18 марта 2024
6259
Қарауға болады, бірақ ұстауға болмайды: неге Қазақстанда шетелдік аңшылық туризмі көрсеткіші төмендеп жатыр?
Соңғы бірнеше жылда Қазақстандағы аңшылық өнеркәсібінде алғаш рет өндірістік көрсеткіштердің өсуі байқалды. 2022 жылы саладағы өнімдер мен қызметтердің нақты көлем Читать далее...
18 января 2024
6251