Соңғы жылдары бұл ауруға шалдығу мен көз жұму деңгейі айтарлықтай төмендеді

Қыркүйектің соңында Қазақстан 2030 жылға қарай туберкулёзді жою жөніндегі әлемдік көшбасшылар коалициясына (БҰҰ) қосылды. Бұл біздің еліміз ДДҰ-ның жаңа мақсаттарымен келіскенін білдіреді: экспресс-тесттерді қолдана отырып, адамдарды туберкулездің (ТБ) алдын алу қызметтерімен қамтуды 90%-ға дейін арттыру үшін барлығын жасап, қажетті зерттеулер жүргізіп, емделуге, профилактикаға және емделушілерге әлеуметтік жәрдемақыға бөлінетін қаржы тапшылығын жою.

Статистикаға сәйкес, әлем халқының төрттен бір бөлігі туберкулез бактерияларымен ауырады, көптеген факторларға байланысты аурудың даму ықтималдығы 5%–10%. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының 2030 жылға қарай қол жеткізгісі келетін басты мақсаты — адамзат бір кездері басқа жұқпалы аурулардан — шешек, оба, алапестен құтылғандай туберкулез індетін тоқтату.

Туберкулездің таралуы әр елде әр түрлі. 30 ел туберкулездің ауыртпалығы жоғары аймақтар ретінде танылады, бұл барлық жағдайлардың 87%-ын құрайды. 2022 жылға арналған туберкулёзге қарсы жаһандық есеп деректеріне сүйенсек, бұл отыз ел үш топқа бөлінеді: ТБ жалпы ауыртпалығы жоғары, туберкулёз және АҚТҚ жұқтырған адамдар, ауруды дәрімен емдеуге болатын елдер. Қазақстан үшінші топқа кіреді. Соңғы жылдары отандық дәрігерлер туберкулезге қарсы стратегияда айтарлықтай жетістіктерге жетті. ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметінше, 2022 жылы туберкулезге сезімтал жаңадан анықталған науқастар арасында емдеу тиімділігі 88,2% (ДДҰ стандарты — кемінде 85%), дәріге төзімділікпен — 80,2% (2025 жылға қарай ДДҰ нысаналы индикаторы — 80%) болды.

Туберкулезге шалдығу БҰҰ тұрақты даму мақсатының № 3 «Денсаулық пен әл-ауқат» критерийлерінің бірі. Ол есепті кезеңде аурудың қанша жаңа жағдайы анықталғанын көрсетеді. ҚР СЖРА Ұлттық статистикалық бюросының мәліметінше, соңғы бірнеше жылда туберкулёзбен ауыру 2017 жылғы 100 мың тұрғынға шаққанда 52,2 деректен 2022 жылы 36,5 дерекке дейін төмендеді. Биыл қаңтар–тамыз айларында бұл көрсеткіш 31,5 дерек болды.

Әлемдік тәжірибеде жаңадан анықталған науқастар санының азаюын қайтыс болу деңгейі де төмендеген жағдайда ғана оң үрдіс деп санауға болады. Әйтпесе, төмен статистика диагностикалық мәселелерді көрсетеді. Қазақстанда тек оң сценарий бар: бізде туберкулезбен ауыратындар аз және қайтыс болу аз. ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің хабарлауынша, 2017 жылы бұл аурудан қайтыс болу көрсеткіші 100 мың тұрғынға шаққанда 3 дерек болса, былтырдың өзінде 1,4 дерек болған.

Аурудың жиілігі өңірлік деңгейде айтарлықтай өзгереді. Биыл қаңтар–тамыз айларында 100 мың тұрғынға шаққандағы орташа көрсеткіш 31,5 дерек болса, ҚР-ның кей өңірлерінде жаңадан ауырғандар саны айтарлықтай жоғары болды. Олардың қатарында Қызылорда (45,4 дерек), Атырау (45,1 дерек), Солтүстік Қазақстан (41,2 дерек) облыстары бар.

Еліміздегі халқы ең көп мегаполис Алматы қаласын туберкулез дерті ең аз тараған деуге болады. Оңтүстік астанада жылына 100 мың тұрғынға 19,1 дерек қана. Үздік үштікке Түркістан облысы (19,5 дерек) және Шымкент (21,8 дерек) кіреді.

Бірнеше жыл бұрын ҚР «ТБ-дан азат Қазақстан» стратегиясын қабылдады. Ол ел ұмтылатын бірнеше мақсаттарды айқындайды. Атап айтқанда, Қазақстанның медицина қауымдастығы мен ҮЕҰ 2035 жылға қарай (2015 жылмен салыстырғанда) туберкулезге шалдығу мен таралуын 10 есе төмендетуді жоспарлап отыр. Ең дұрысы осы аурудан қайтыс болуды мүлде жою.

Туберкулезді әлеуметтік ауру деп атайды, өйткені ол адамның ағзасына деструктивті әсер етумен қатар, жұмыс істеу, оқу, қоғамдасу мүмкіндігінен айырады. Сондықтан емделуге қоса науқасқа әлеуметтік қолдау — ақшалай және ақшалай емес қолдау қажет. Сондықтан да стратегияда мемлекет пен ҮЕҰ-ның науқастармен жұмысы олардың жанұялары шалдығу салдарынан ауыр шығындарға ұшырамайтындай жан-жақты болуы керектігі айтылған.

Елімізде туберкулезге қарсы күреске қаржының негізгі бөлігі бюджеттен бөлінеді. 2022 жылы отандық қаржыландыру үлесі 78,3%-ға жетті. Сонымен қатар, ЖИТС, туберкулез және безгекпен күресу жөніндегі жаһандық қор (ЖҚ) Қазақстанға түрлі гранттық бағдарламалар арқылы көмектеседі. Соңғы 15 жылда бұл халықаралық ұйым ҚР-ға туберкулёзбен күресу үшін 107,2 млн АҚШ долларынан астам қаржы бөлді. 2025 жылға дейін 6,8 млн АҚШ долларына жобаларды қаржыландыру жоспарлануда. Гранттық бағдарламалардың арқасында, басқалармен қатар, туберкулезге қарсы ұлттық бағдарлама көптеген маңызды бағыттар — профилактика, диагностика, емдеу бойынша жақсы нәтижелерге қол жеткізді. Мәселен, 2017 жылы пилоттық өңірлерде туберкулезді анықтаудың молекулярлық-генетикалық әдісі енгізіліп, диагнозды жылдам анықтауға мүмкіндік берді. Кейін бұл тәжірибе барлық салаларға таратылды.

ҚР фтизиопульмонологиялық қызметін дамытудың 2022–2026 жылдарға арналған кешенді жоспарының мәліметтеріне сәйкес, Қазақстанға туберкулёздің алдын алу және емдеу бойынша алдағы шараларға 16,7 млрд теңге қажет. Бұл шамамен қаржылық жоспар медициналық жабдықтарға, дәрі-дәрмек пен реактивтерді сатып алуға, қызметкерлерді оқытуға және стигманы жеңу және пациенттердің әлеуметтік бейімделуіне арналған қаржылық емес қолдау шараларын қамтиды.