Қазақстан электр энергиясының импортын рекордтық көрсеткішке жеткізді. Өткен жылы көрші мемлекеттерден елге 18,3 млрд кВт·сағ. электр энергиясы жеткізілді — бұл 2022 жылмен салыстырғанда 5 есе көп. ҚР СЖжРА Ұлттық статистика бюросы жариялаған ресурстар мен пайдалану балансына қарағанда, ҚР энергияға тәуелділігі Орталық Азия елдері және Ресейдің ортақ желідегі электр энергиясын қарапайым теңдестіруге ұқсамайтыны байқалады. Егер өткен жылдары электр энергиясының импорты мен экспортының көлемі бір деңгейде болса, 2023 жылы басқа мемлекеттерде сатып алынатын және Қазақстан сататын электр энергиясының арасындағы айырмашылық бірнеше есе артты. Импорт экспорттан 7 есе асып түсті.

Импортталатын электр энергиясының едәуір көлемі Қазақстанның энергетикалық тәуелсіздігін айтарлықтай төмендетті. 2023 жылғы қаңтар–желтоқсанда елдегі энергияны сатудың жалпы көлеміндегі импорт үлесі 14,2%-ға жетті, дегенмен өткен жылы көрсеткіш 3,2% деңгейінде болды. Статистика ҚР электр энергиясын (128 млрд кВт·сағ.) өндіргеннен (113,2 млрд кВт·сағ.) едәуір көп жұмсайтынын көрсетеді.

Ағымдағы жылдың бірінші жартыжылдығында электр энергиясын тұтыну көлемі де айтарлықтай болды: 60 млрд кВт·сағ. астам. Импорт көлемі шағын болды: бар болғаны 1,6 млрд кВт·сағ.

Айта кету керек, ҚР өңірлерінде электр энергиясын өндіру мен тұтыну көрсеткіштері әртүрлі. Өндіруші қуаттардың көп бөлігі Солтүстік энергетикалық аймақта салынса да, тұтынудың төрттен бірі оңтүстікке келетіні тарихи түрде қалыптасты. Бұл айырмашылықты көру үшін біз картада әр аймақтағы өндіріс пен тұтыну көлемін белгілеп өттік. 17 аймақтың 13-інде электр энергиясының қаншалықты өндірілетіні мен оның қанша жұмсалатыны арасындағы айырмашылық бар. Олар басқа салалармен қаржыландырылады. Өзін-өзі қамтамасыз ететін төрт өңірді — Павлодар, Жамбыл, Солтүстік Қазақстан және Маңғыстау облыстарын ғана атауға болады. Бұл «Самұрық-Энерго» АҚ-ның 2024 жылдың бірінші жартыжылдығындағы есептерінен алынған ақпарат негізінде жасалған тұжырымдар.

Электр энергиясын тұтынудың өсуі Қазақстан энергетикасының басты проблемасы емес. Мәселені маңызды ресурстың өндіріс көлемінің біртіндеп азаюы қиындатады. Кеңес заманынан бері жұмыс істеп келе жатқан генераторлық станциялардағы жабдықтар жыл сайын тозып, апат көрсеткішінің жоғарылап, ал өнімділіктің біртіндеп төмендеуіне әкеп соқтырды. ҚР Энергетика министрлігінің мәліметінше, Қазақстандағы барлық электр энергиясының 66%-ын көмір станциялары шығарады. ЖЭО тозу деңгейі өткен жылы 70%-ға жетті.

ҚР-дағы барлық өндіруші қуаттар бойынша тозудың жалпы көрсеткіші 56%-ға тең. Электрмен жабдықтау желілеріндегі индикатор 62%-ға жетеді. Бұл ақпаратты қыркүйек айының басында ҚР вице-премьері Қанат Бозымбаев айтты. Жағдайды түзету үшін үкімет 2030 жылға дейін энергетикалық және коммуналдық инфрақұрылымды жаңғырту жөніндегі Ұлттық жобаны қабылдады. Онда: егер алдағы бес жылда қолданыстағы қуаттарды жаңартуға және жаңа өндіруші қуаттарды салуға 2,3 трлн теңге жұмсалса, тозу деңгейі 25%-ға төмендейді делінген. Желілерді жаңартуға да қомақты инвестициялар қажет: 2030 жылға дейін осы инфрақұрылымға 3,2 трлн теңге жұмсау қажет. Содан кейін тозу 39%-ға дейін төмендейді және төтенше жағдайлардың қаупі азаяды.

ҚР Энергетика министрлігінің деректері бойынша Қазақстандағы барлық генерациялаушы станциялардың жалпы белгіленген қуаты 20,4 ГВт құрайды. Алдағы жылдары энергия тұтыну деңгейі өсіп, өндіріс азаятынын ескерсек, елімізде энергия тапшылығы сақталады. Бұл жағымсыз сценарийдің алдын алу үшін орнатылған қуаттарды біртіндеп тағы 26,5 ГВт-қа арттыру қажет. Ведомствода: жаңа өндіруші станциялардың осындай үлкен көлемін іске қосу үшін қолданыстағы жылу және су электр станциялардағы жабдықты жаңартып қана қоймай, жаңа қуаттарды салу қажет деп есептелді. Оның ішінде газ электр станцияларын салу, жаңа ЖЭК объектілерін енгізу және Қазақстандағы алғашқы атом электр станциясын салу да бар. Алдын ала есептеулер бойынша тек атом электр станциясы елге кем дегенде 2,4 ГВт беруі керек. ҚР Энергетика министрлігінің басшысы атом электр станциясының құрылысын баламасыз нұсқа деп санайды. Ол мұны былай түсіндіреді.

«Қазір әлем көміртегі бейтараптығына ұмтылуда. Халықаралық қаржы институттары көмір электр станцияларын салуға инвестиция салудан бас тартады. Ал, біз елдегі газ ресурстарының шектеулі болғанынан, газ генерациясын ауқымды енгізуді жүзеге асыра алмаймыз. Өз кезегінде, жаңартылатын энергия көздері олардың жұмысын болжай алмайтындай ететін табиғи-климаттық жағдайларға байланысты электр энергиясын өндірудің сенімді базалық көзі бола алмайды. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, атом электр станциясының құрылысы шығатын қуаттарды ауыстыру және Қазақстанның энергияға тәуелсіздігін қамтамасыз ету үшін жалғыз дұрыс шешім болып көрінеді», — деп атап өтті Алмасадам Сәтқалиев.

Тиісті ведомство 2030 жылға дейін бірыңғай энергетикалық жүйеде болжамды теңгерім ұсынды. Құжатта алдағы жылдарға арналған электр энергиясын дамытудың бағалау сценарийі келтірілген. Атап айтқанда, 2024 және 2025 жылдары ел әлі де энергияның жетіспеушілігін сезінеді деп болжануда. ҚР профицитіне 2026 жылы және жаңа өндіруші қуаттар пайдалануға берілген жағдайда ғана шығуы мүмкін. Егер бұл болмаса, тепе-теңдік көптеген жылдар бойы тапшы болып қалады. Қазақстан үшін мұндай жағдай басқа елдерге энергетикалық тәуелділікті күшейтумен тең. Бұл ел көрші мемлекеттерден электр энергиясын жоғары бағамен сатып алатындықтан ғана нашар емес. ҚР энергетикалық егемендігінің болмауы басқа елдерге сыртқы саясат, сауда немесе су балансы болсын, ынтымақтастықтың қандай да бір өзге салаларын талқылау кезінде «тоқтату аргументіне» ие болуға мүмкіндік береді.