Қазақстанда негізгі құралдардың — ғимараттардың, құрылыстардың, өндірістік қуаттардың, көліктердің, құрылғылардың және тағы да басқа жабдықтардың әбден тозығы жеткені бұрыннан белгілі. Мәселен, 2023 жылдың қорытындысына сай Қазақстандағы барлық салалар бойынша тозудың жалпы деңгейі бір жыл бұрын 46,2% болса, биыл 46,5%-ды құрады ( 0,3 п. т. қосылды).

Тозудың ең жоғары деңгейін электрмен және жылумен жабдықтау (ҚР бойынша орташа есеппен 70,5% және кейбір өңірлерде 80%–90%-ға дейін), сондай-ақ тау-кен өнеркәсібі (ҚР бойынша орташа есеппен 59,1% және кейбір облыстарда 70%-дан астам) салалары көрсетіп отыр. Салалар мен аймақтар жөнінде толық мәлімет ақпараттық кестеде берілген.

Тозудың сан түрлі себебі бар — мемлекеттің капиталдық инвестициялардың (оның есебінен негізгі құралдар жаңартылады) рентабельділігіне алып келетін тарифтер мен бағаларды реттеуі, кейбір кәсіпорындардағы қылмыстық немқұрайлылық пен сыбайлас жемқорлық. Көбінесе соңғысымен жылдар бойы күресуге тура келеді.

Тау-кен өндіру, сондай-ақ энергетика саласына да тікелей қатысы бар, өткен жылы ғана Қазақстанның басқаруына қайтарылған Qarmet кәсіпорынын, бұрынғы атышулы «АрселорМиттал Теміртауды» мысалға алайық. Өндірістің отыз жылдық құлдырауын, технологиялық процестердің деградациясын және негізгі бағыттарға инвестицияның салынбауын ескерсек, Миттал қалдырған ауыр «жарақатты» әлі біраз тырмалауға тура келеді, себебі қайғылы оқиғалар, адам өлімі орын алды, экономикалық тұрғыдан шығынға ұшырадық.

Qarmet қазақстандық инвестордың басқаруына өткен жылдың соңында ғана оралды, сол үшін де мысалға алуды жөн көрдік. Компанияның активтеріне жүргізілген талдау нәтижесі көптеген параметрлердің сын көтермейтінін көрсетті. Мысалы, мұнда көмір тек үш шахтада — «Саран», «Шахтинск» және Күзембаев атындағы шахталарда өндірілген. Тағы үш шахта үнемді емес деп саналып, жабылуға дайындалды. «Қазақстан» шахтасында өрт салдарынан өндіру жұмыстары тоқтатылды, ал «Тентек» шахтасы 2021 жылдан бері өз жұмысын тоқтатқан. Кәсіпорындарда техниканың жаңартылмауының, алдын-ала ойластырылған шешімдердің нәтижесінде шахталар осындай аянышты күйге ұшырады.

Qarmet — ЖЭС-ПВС және ЖЭС-2 электр станцияларында да жағдай қуантарлық емес. Бұл — Теміртау қаласындағы үш жұмыс істейтін электр станциясының екеуі. Айта кетерлігі, бұл қала тозығы жеткен ЖЭС бойынша ондыққа кіреді, тозу деңгейі 67%-ды құрайды.

Дегенмен, кәсіпорында жағдайды түзетуге қатысты шаралар белсенді түрде жүргізіліп жатыр. Мысалы, Qarmet ағымдағы жылы болат өндірісін 3,5 млн тоннаға дейін ұлғайтуды жоспарлап отыр, бастапқыда 3,3 млн тонна өндіру көзделген болатын (жылына 13%), ал 2023 жылы бұл көрсеткіш 2,9 млн тонна деңгейінде болды. Темір кені концентратын өндіру жоспары — 10 млн тонна, жылдық өсімі — 10%.

Аталған жоспарлар сәтті түрде жүзеге асып келеді. Биылғы жылдың сегіз айының қорытындысы бойынша ҚР Үкіметі өңдеу өнеркәсібі бойынша оң көрсеткіштерді атап өтті, өндіріс бір жылда 4,9%-ға өсті. Саланың ЖІӨ-ге қосқан үлесі 12,5%-ға тең, мұндай көрсеткіш бірінші кезекте, металлургия есебінен туындады.

«Металлургиядағы өсім ұлттық инвестор Qarmet-тің келуімен және оның кәсіпорындарды кешенді жаңғырту жұмыстарын бастағанымен байланысты. Нәтижесінде өндірістік тұрақтылық, қызметкерлердің орташа жалақысының 13,5%-ға көбейгені байқалады», –– деп атап өтті Үкімет.

Qarmet дамуға қомақты қаражат салуда. Қазірдің өзінде 3,5 млрд АҚШ долларынан астам сомаға өндірісті дамыту жобалары орындалды және әлі де іске асырылуда. Сонымен қатар көмір өндіру жобаларына шамамен 500 млн. АҚШ доллары және темір рудасын өндіру жобаларына 978 млн. АҚШ доллары мөлшерінде инвестиция салу жоспарланып отыр.

Бүгінде кәсіпорын ғимараттарына жөндеу жұмыстарын жүргізуде. 2024 жылғы жаңарту бағдарламасына 100-ден астам нысан енгізілді, 50 мың шаршы метр шатыр ауыстырылуда. Бұдан басқа, 120 санитарлық-тұрмыстық нысанға күрделі жөндеу жұмыстары жасалуда.

Қабылданған стратегияға сәйкес, 2028 жылға қарай кәсіпорын 5 млн тонна болат, 9 млн тонна көмір және 5 млн тонна темір кені концентратын өндіруді жоспарлап отыр, бұл 2023 жылғы көрсеткіштермен салыстырғанда, өсімді орта есеппен 66%-ға арттырады. Сонымен қатар комбинат кезең-кезеңімен табиғи газға ауыстырылады, бұл бірінші кезеңде-ақ оның қоршаған ортаға әсерін 30%-ға азайтуға мүмкіндік береді.

Бұл орайда бірден жедел өзгерістерді күтудің қажеті жоқ. Ондаған жылдар бойы жиналған мәселелерді, тіпті, қомақты инвестицияның өзі әп-сәтте шеше алмайды. Өндірістік және электрмен, жылумен жабдықтау инфрақұрылымы бойынша да дәл осындай жағдай. Бәрі бірден бола қоймайды, сондықтан, әйгілі «Карметті» қайта қалпына келтіру, жаңарту үшін жүйелі еңбек, уақыт әрі қыруар қаражат керек.