Тазы тұқымды иттер ежелден ұлттың Жеті қазынасының бірі

Қазақстанда сананы, руханиятты, мұраны жаңғырту, ұлттық мұраны сақтау және арттыру, т. б. туралы көп айтады. Дегенмен, көп жағдайда оның бәрі сөз деңгейінде қалады. Өкінішке қарай, мұндай көзқарастан — дәлірек айтсақ, биліктің жүйелі, түсінікті, жұмыс істейтін көзқарасының жоқтығынан халық қана емес, жануарлар да зардап шегуде. Қазақ тазысының жойылып кету мәселесі бірінші жыл ғана емес, ондаған жылдардан бері айтылып келеді. Сонымен бірге бұл тұқымды иттер ежелден ұлттың жеті қазынасының бірі. Рухани жаңғыруды тым болмағанда Қазақстанның осы тірі символын жаңғыртудан бастаған дұрыс.

Ендеше, Қазақстан осы бірегей және көне тұқымды қаншалықты сақтай алды? Құрғақ сандар: өткен ғасырдың 30-шы жылдарының аяғында елімізде биология ғылымдарының докторы Аркадий Слудскийдің деректері бойынша, қазақ тазының тұқымдық ерекшелігі бар 7 мыңға жуық ит болған. Бүгінде Қазақстанда осы тұқымның 100–150-ге жуығы ғана қалды. ҚР-дағы бірде-бір министрлік немесе ресми мемлекеттік мекеме нақты есеп жүргізбейді.

Біз назар аударғымыз келетін кейбір мемлекеттік бағдарламалардың бюджеттерін зерттеп, таныстырдық.

«Ұлттық рухани жаңғыру» ұлттық жобасы. 2021–2025 жж.
Қаржыландыру көлемі 119,38 млрд теңгені құрайды.
Белгіленген мақсаттар мен күтілетін нәтижелердің қатарында ұлттық-мәдени бірегейлікті сақтау, қазақстандық бірегейлікті дамыту, патриоттық сезімді арттыру бар.

Қазақстан Республикасының туризм индустриясын дамытудың 2019–2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.
Қаржыландыру көлемі 1,39 трлн теңгені құрайды.
Белгіленген мақсаттар мен күтілетін әсердің ішінде туристерді тарту үшін маркетинг пен брендингтің тиімділігін атап өтуге болады. Аңшылық, экологиялық, этнографиялық және агротуризмді дамытуды қамтамасыз етеді.
Бұл жерде, мысалы, Хатико ескерткіші Жапониядағы ең танымал туристік бағыттардың бірі, ал акита-ину тұқымы осы елдің символы және мұрасы екенін еске түсірген жөн.

«Жасыл Қазақстан» ұлттық жобасы. 2021–2025 жж.
Қаржыландыру көлемі 1,41 трлн теңгені құрайды.
Белгіленген мақсаттар мен күтілетін нәтижелердің қатарында жануарлардың сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түрлерінің санын көбейту, табиғат пен жануарлар әлеміне құрметпен қарауды қалыптастыру, сондай-ақ халықтың экологиялық санасын жаңғырту арқылы биологиялық әртүрлілікті сақтау.

Сондай-ақ ұлттық спорт түрлерін қолдауға қандай қаражат бөлінгенін — мысалы, дене шынықтыру мен бұқаралық спортты дамытудың 2020–2025 жылдарға арналған кешенді жоспарынан көруге болады. Бірақ тазымен аң аулау, айталық, бәйге немесе жыртқыш құстармен аң аулау сияқты ұлттық спорт түрлеріне кірмейді. Айта кету керек, бүркіт тазымен қатар Жеті қазынаның бірі, бірақ тазының жағдайы ең қиын.

Бұл бағдарламалардың барлығын Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі, Мәдениет және спорт министрлігі, Ақпарат және әлеуметтік даму министрлігі және өз жұмысының тиімділігі туралы есеп беретін басқа да ведомстволар мен ведомстволар қадағалайды. Бірақ ҚР-дағы тазы саны құлдырап барады, ал бұл тұқым тіркелмегенімен қатар, мүлде жойылып барады.

Әрине, ҚР-да тази тұқымын сақтап қалуға ұмтылатын әуесқойлар бар. Мәселен, бірқатар іс-шараларды, соның ішінде шолуларды, тіпті генетикалық материалдарды жинауды «ҚАНСОНАР» аңшылар мен аңшылық шаруашылық субъектілерінің қоғамдық бірлестіктерінің республикалық бірлестігі жүзеге асырады. Дегенмен, тұқымды қалпына келтіріп, тану үшін жауапкершілікті жеке қамқор энтузиастарға аудартпай, мемлекеттік деңгейде байыпты жұмыс жүргізу қажет.

Тағы да сандар: Халықаралық кинологиялық федерация (Fédération Cynologique Internationale, FCI) жаңа ит тұқымын тану үшін ит популяциясы кемінде 8 отбасынан тұруы керек және олардың әрқайсысында кемінде 2 еркек және 6 аналық болуы керек. Асыл тұқымды тармақтар арасындағы қандық қатынасқа кемінде 3 ұрпақ (ата-әжесі) бөлінген адамдар арасында ғана рұқсат етіледі. Мұндай жағдайларға жақсы жоспарланған өсіру жағдайында, кем дегенде 1 мың ит тіркелген жағдайда қол жеткізуге болады.

Иттердің жаңа тұқымын тану туралы өтінішті FCI хатшылығына федерация мүшесі болып табылатын елдің жетекші кинологиялық ұйымы жіберуі керек (қазір Қазақстанда мұндай ұйым жоқ). Әрі қарай, тұқым өкілдерінің кемінде 5-ші ұрпағы пайда болғаннан кейін немесе кем дегенде 10 жылдан кейін шыққан елі жаңа тұқымды түпкілікті тану туралы өтініш беруге құқылы.

Ойлануға тұрарлық. Тазы — ең көне ит тұқымдарының бірі. Олардың оңтүстік Қазақстан петроглифтеріндегі бейнелері әр түрлі тарихи дәуірлерге, яғни біздің дәуірімізге дейінгі 10–12 мыңжылдықтарға жатады. Салыстыру үшін: адамдар жылқыларды шамамен 6 мың жыл бұрын қолға үйреткен. Қиын-қыстау заманда, тіпті бұрынғы кезеңдерді айтпағанда, өткен ғасырдың өзінде тазы тұтас ауылдарды аштықтан аман алып қала алатын. Өткен ғасырдың 30-шы жылдары олар елдегі барлық аң терісінің кем дегенде жартысын өндірді. Бүгінде Қазақстанда бұл бірегей тұқымды жойылып кетуден сақтап қалу үшін қажет 10 жыл болмауы мүмкін.

Сондықтан тазыны қалпына келтіру бағдарламасы ойластырылып, алдағы жылдарға есептеліп, оған мемлекеттік деңгейдегі нақты басқармалар жауап беруі керек. Сайып келгенде, біз шын мәнінде ұлттық қазына туралы айтып отырмыз.