Тозығы жеткен және апатты тұрғын үйлерді жөндеудің халықаралық тәжірибесіне шолу

Тұрғын үй қорының тозуы және апаттылық деңгейі көптеген елдерде өзекті мәселелер болып қала береді және әр мемлекеттің халықтың өмір сүру жағдайын жақсартуға өзіндік көзқарасы бар. Қарқынды дамып келе жатқан Қазақстан үшін бұл мәселенің өзектілігі ерекше.

Energyprom.kz тобы зерттеу жүргізіп, Қазақстандағы апатты үйлердің қазіргі жағдайын анықтады. Алдымен, «апатты» және «тозған» тұрғын үй ұғымдарының өзін нақтылау қажет. Апатты деп тұруға жарамсыз және тірек құрылымдардың, іргетастардың, қабырғалардың күрделі деформацияларына байланысты бұзылун айтады. Тозған деп ескіргу деңгейі жоғары (65%–70%), тиісті жөндеу жұмыстарын жүргізіп, кейіннен техникалық жағдайын жүйелі бақылай отырып пайдалануға болатын тұрғын үйді айтады.

Қазақстандағы апатты тұрғын үйлердің жағдайы біршама жақсарғанына қарамастан, әлі де болса айтарлықтай күрделі мәселе. Сонымен қатар, деректер жинауға қатысты сұрақтар да бар. Мәселен, ҚР СЖРА Ұлттық статистика бюросының мәліметі бойынша, 2021 жылдың аяғында елде апатты жағдайда 1,8 мың тұрғын үй болса, оларда 25,3 мың адам тұрған. Алайда, егер 2021 жылы ҚР-да апатты үйлердің саны болмашы 1,3% азайса, 2020 жылы бұл көрсеткіш бірден 47% немесе 1,6 мың тұрғын үйге қысқарды.

Әрине, оптимистік көрсеткіштер, айталық, тұрғын үйді жөндеуді қарастыратын «Нұрлы жер» бағдарламасын жүзеге асырумен немесе жергілікті мемлекеттік органдардың жеке бағдарламаларымен байланысты деуге болар еді. Дегенмен, бұл гипотеза үлкен күмән тудырады. Нақтырақ айтсақ: өңірлер бойынша 2020 жылы апатты жағдайдағы тұрғын үйлердің рекордтық қысқаруы Алматыдағы апатты тұрғын үйлердің барлығын дерлік жоюға байланысты. 2019 жылдың аяғында қалада 1726 апатты үй болса, 2020 жылдың соңына қарай бір ғана үй қалды. Яғни, ҚР СЖРА ҰСБ ресми мәліметі бойынша, бір жылдың ішінде қалада апатты тұрғын үй мәселесі толығымен дерлік шешілген. Бұл жай жыл емес, бүкіл ел карантинде және локдаунда болған 2020 жыл.

Дегенмен, статистикадағы мұндай керемет шындыққа сәйкес келмейді. Айталық, Tengrinews.kz хабарлағандай, 2021 жылдың мамыр айында Алматыда тұрғын үй қорын жаңартудың 2021–2025 жылдарға арналған бағдарламасы таныстырылды. 2021–2025 жылдар аралығында тозығы жеткен 708 үйді жаңасына ауыстыру жоспарлануда. Ал, алдағы уақытта тағы 709 ескі үй бұзылмақ. Ресми сандардан алшақ. Оның үстіне биыл оңтүстік астананың басшысы Ерболат Досаев қазіргі таңда қаладағы тұрғын үй қорының 20%-ы тозығы жеткен немесе апатты жағдайда тұрғанын айтты. «Жөндеуді немесе толық көшіруді қажет ететін 1,7 мың апатты және апатты үй бар, онда 75 мыңға жуық азамат тұрады», — деді, деп хабарлайды Krisha.kz.

Бұны Ұлттық статистика бюросының ресми деректерімен қалай салыстыруға болатыны белгісіз.

Тозығы жеткен тұрғын үйлер тақырыбына келер болсақ, тұрғын үй қорын бағалау үшін жылдар бойынша үйлерді пайдалануға беру статистикасын қолдануға болатынын айта кеткен жөн. Тұрғын үй қорының айтарлықтай бөлігі, шынын айтқанда, ескі: 1970 жылға дейін салынған үйлер жалпы санның 30%-дан астамын немесе 750 мыңды, ал 1971–1990 жылдары салынған үйлер — 27,5% немесе 672,6 мыңды құрайды.

Тұрғын үй қорының тозу деңгейі әр аймақта айтарлықтай өзгеруі мүмкін: көрсеткіш сыртқы қабырғалардың материалына, тұрғын үйді пайдалану мерзімі мен сапасына және басқа параметрлерге байланысты болуы мүмкін. Сондықтан көп жағдайда 1970 жылға дейін және 1971–1990 жылдар аралығында салынған үйлер — жеке және көппәтерлі үйлер («сталинка», «хрущевка», «брежневка» деп аталатын) тозатын уақыт болды. Болашақта бұл үйлер тозығы жеткен үйлер апатты жағдайға дейін барады.

Бүгінгі таңда ҚР-да тұрғын үйді жаңғырту 2026 жылға дейінгі тұрғын үй-коммуналдық инфрақұрылымды дамыту тұжырымдамасы аясында, сондай-ақ өңірлік жаңарту бағдарламалары аясында жүргізілуде. Бұл ескі тұрғын үй қорын кезең-кезеңімен бұзу немесе жаңғырту, сондай-ақ тұрғындарды апатты жағдайдан жаңа заманауи үйлерге көшіру.

ЖАО өз тұрғын үй қорын жаңарту бағдарламаларын қабылдайды және өтемақы төлеу тәртібі мен шарттарын қоса алғанда, іске асыру тетіктері мен өлшемдерін белгілейді. Атап айтқанда, жөндеуге жататын тұрғын үй-жайлардың иелеріне бірдей көлемдегі жаңа пәтерлер беріледі, бірақ бір бөлмелі пәтерлерден кем емес.

Жөндеуге жататын нысандардың тізбесін тұрғын үй қорының құрылыс конструкцияларының тозуы, олардың пайдалану талаптарына сәйкестігі, сондай-ақ үй-жай иелерінің пікірлері ескеріле отырып, ЖАО белгілейді.

Тұрғын үйлерді қайта құру жобалары жергілікті бюджеттен және басқа да көздерден: жеке инвестициялар, оның ішінде МЖӘ тетіктері есебінен, ЕДБ несиелері, квазимемлекеттік сектор субъектілерінің қаражаты, жобаны іске асыру кезінде тұрғын және тұрғын емес үй-жайларды сатудан түсетін кірістер, т. б. есебінен қаржыландыруға болады.

ЖАО тозығы жеткен немесе апатты тұрғын үйлерді бұзу орнында әлеуметтік несиелік тұрғын үй құрылысын жүргізеді. Бұл ретте тозығы жеткен тұрғын үйлерді бұзу жергілікті бюджет есебінен жүргізілуде.

«„Бәйтерек“ ҰБХ» АҚ еншілес ұйымы «Қазақстандық тұрғын үй компаниясы» АҚ (ҚТК) ішкі және халықаралық капитал нарығында қаражат тарту кезінде тұрғын үй қорын жаңарту жобаларын іске асыруға жергілікті билік органдарымен бірлесіп қатысу мүмкіндігін қарастырады. Тозығы жеткен тұрғын үй қоры мәселелерін шешуге және азаматтардың тұрмыс жағдайын жақсартуға қолдау көрсету мақсатында ҚТК жергілікті атқарушы органдардың мемлекеттік бағалы қағаздарын кейіннен сатып алу үшін нарықтық шарттарда қаражат тарта алады. Облигация қаражаты еншілес компаниялар арқылы тозығы жеткен тұрғын үйлерді жөндеуді қаржыландыруға жұмсалады.

Мәселен, Атырауда бес жылда 237 үйге жөндеу жұмыстары жүргізіледі. Бұл жұмыстар «Атырау қаласының тұрғын үйлерін күрделі жөндеуден өткізудің 2022–2026 жылдарға арналған бағдарламасына» сәйкес жүргізілмек. Жоба сегіз тапсырманы қамтиды. Оның ішінде қаладағы тозығы жеткен тұрғын үйлерді жою, азаматтарды жайлы баспанамен қамтамасыз ету, қаланың сәулеттік келбетін қалыптастыру, құрылысқа бюджеттен тыс қаражат тарту тетіктерін әзірлеу.

Сонымен қатар оңтүстік астанада 2021–2025 жылдарға арналған тұрғын үйлерді жаңарту бағдарламасы жүзеге асырылуда. «Алматы» ӘКК бүгінде қалалық әкімдік, «„Бәйтерек“ ҰБХ» АҚ, ҚР Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі, сондай-ақ ҚР Ұлттық экономика министрлігін қоса алғанда, уәкілетті органдармен қаржыландыру мәселесі бойынша бірлесе жұмыс істеуде. Биыл Алматыда жеке құрылыс салушылардың жоспарын ескере отырып, 278 пәтерлік 32 апатты үйді бұзу жоспарлануда.

Мысал ретінде Жезқазғанның тәжірибесін де келтіруге болады. Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты және инфрақұрылымды дамытуда 130 км жылу желілерін, 300 км су құбыры желілерін және 127 км кәріз желілерін салу және жаңғырту жоспарлануда, сонымен қатар қалада жылу станциясы және ЖЭО-2 салынады. Сондай-ақ, тұрғын үй мәселесін шешу үшін Жезқазған қаласының тұрғын үй қорын жаңарту жұмыстары жүргізіліп, 137-ге жуық үй, яғни 1058 пәтер қамтылады.

Әр елдің тұрғын үй қорын жаңартуда өз бағдарламалары мен әдістері, сонымен қатар өзіндік ерекшеліктері бар.

Қазақстан өмір шындығын әрең көрсететін күмәнді статистикаға сүйенсек, халықаралық тәжірибені қабылдауы керек. Сонымен қатар, тозығы жеткен және лайықты өмір сүруге жарамсыз тұрғын үй проблемалары қылмыстық ахуалға және жалпы халықтың өмір сүру деңгейіне зиянды әсер ететінін ескеріңіз.